Wat het rebound effect mij leert over sociale innovatie...

Een paar weken terug stelde een colonne bacteriën haar tentenkamp op in de buurt van mijn poliepen. Of misschien waren het vertegenwoordigers van de concurrerende organisatie, de virussen. Het is tegenwoordig niet altijd zo duidelijk meer wie de vijand juist is. Het maakt hedendaagse oorlogsvoering er niet bepaald gemakkelijker op. Vraag het maar aan de president van de VS. De resultaten van die bacteriële invasie waren daarentegen overduidelijk. Een verstopte neus en andere symptomen waarvan de beschrijving zou kunnen leiden tot het gebruik van erg plastische termen, maar het is niet de bedoeling van deze blog om het genre van het naturalisme te omarmen. Gelukkig bestaat er iets als decongestiva. Ik zou ook niet geweten hebben wat het is, moest ik het niet in de bijsluiter van de neusspray hebben gelezen. Uiteindelijk brengen die bijsluiters dan toch nog iets zinnig bij. Ik had misschien beter die bijsluiter helemaal gelezen, want dan had ik geweten dat je ze beter niet langer dan één week gebruikt. Dat verhoogt immers sterk het risico op een rebound-effect. Die neussprays vernauwen de bloedvaten en veroorzaken daardoor een vermindering van de doorbloeding van het slijmvlies. De klachten zakken daardoor. Als je die spray wat langer toedient, beginnen de bloedvaten echter weerstand te bieden. Op het moment dat je stopt met de spray, zitten ze nog altijd in overdrive en zwellen ze weer enkele dagen op waardoor de klachten tijdelijk terug toenemen.

In de geneeskunde duikt dat re-bound effect wel meer op, maar het is ook niet onbekend in economische milieus en meer specifiek in de energiesector. Daar weet men al langer dat het verbeteren van de energie-efficiëntie van een technologie zelden resulteert in minder energieverbruik. Integendeel, ook hier kunnen remediërende maatregelen, minstens tijdelijk tot het tegenovergestelde effect leiden dan gewenst.  Moest dat zo zijn dan zou het verbruik aan olie de laatste decennia sterk teruggelopen moeten zijn. Wagens zijn beduidend zuiniger geworden, om maar één efficiëntieverbetering te noemen. Daardoor kunnen meer mensen zich een wagen veroorloven en stijgt op macro-schaal het olieverbruik. Of door de goedkopere benzine kopen mensen meer huishoudelijke producten die vaak gemaakt zijn met als basisgrondstof olie met een vergelijkbaar effect op de olieconsumptie.

Maar het rebound-effect speelt niet alleen op macro-schaal. Experimenten in  Indië waarbij gezinnen een nieuwe verlichting kregen op basis van zonlicht, toonden aan dat het energieverbruik amper daalde en in sommige gevallen zelfs steeg. Het gratis zonlicht zette mensen aan om hun levensstandaard te verhogen, zowel door het meer inzetten van de kerosineverlichting op momenten dat de zon niet scheen en door meer kerosine te verbruiken voor andere toepassingen zoals het koken van warm eten.

Het re-bound effect is een mooi voorbeeld van de beperkingen van technologische innovatie als het aankomt op het wijzigen van gedrag. Technologische verbeteringen alleen kunnen niet zorgen voor de transitie naar een meer duurzame maatschappij. Nieuwe businessmodellen alleen ook niet trouwens. Het verhogen van de betrokkenheid van de eindgebruikers is een essentiële factor tot succes. De manier waarop die betrokkenheid wordt gecreëerd is daarom een inherent onderdeel van de innovatie zelf. Meteen de reden waarom ik de Fitclass zo'n mooi voorbeeld vind. Oprichter Yves Van Craenenbroeck is gedreven door zijn missie om de wereld, te beginnen met Vlaanderen, aan het bewegen te krijgen. De fitness betaalbaar naar de Vlaming brengen was het uitgangspunt van de Fitclass, waarbij Fitness toestellen worden voorzien in een lokale school. De schoolkinderen gebruiken de fitness toestellen gratis tijdens de schooluren. Na schooltijd, richt Fitclass via franchise fitness lessen in. Mooie win-win, mooi nieuw business model, en een duidelijk voorbeeld van sociale innovatie. Maar de cruciale schakel voor het succes zit in de manier waarop cursisten worden opgevolgd. Waar veel fitnesscentra hun marges halen door mensen die met Nieuwjaar een abonnement kopen en in februari afhaken, ga je als klant bij Fitclass een engagement aan om gedurende een bepaalde periode te komen. Wie een les overslaat, krijgt de dag nadien een telefoon van zijn begeleider met een vriendelijke aanmoediging om de volgende les aanwezig te zijn. "You teach me, I forget. You show me, I remember. You involve me, I understand." Bekend mantra, maar zo relevant als je aan sociale innovatie denkt. Wel, eigenlijk bij innovatie tout court...