Wat Utopia me leert over innovatie...

2 weken terug woonde ik een presentatie bij van Thomas Rau, toch wel één van de belangrijkste stemmen rond duurzaamheidsdenken in Nederland. Nu, duurzaamheid neemt hij zelf niet in de mond, want dat impliceert volgens hem het optimaliseren van een fout systeem. Maatschappelijke transformatie neemt hij zelf liever in de mond. Uitgangspunt is dat mensen de neiging hebben om problemen klein te maken (het omgekeerde zie ik nochtans ook wel eens), om zichzelf te beschermen, omdat we ons niet kunnen voorstellen hoe het grote probleem van de klimaatverandering aan te pakken. Dat leidt dan tot discussies of we de planeet 1,5°C of 2°C mogen laten opwarmen deze eeuw. Duurzaamheid wordt daardoor beschouwd als een actueel probleem en niet als een urgent probleem. Duurzaamheid wordt als doel vooropgesteld, terwijl het eigenlijk één van de middelen is voor maatschappelijke transformatie. Ook de overheden zijn volgens Rau in het zelfde bedje ziek: ze acteren als een curator en zullen pas handelen als het te laat is. Transformatie moet dus van onder uit komen en beginnen bij 'jou'. Het is Rau's manier om iedereen uit zijn comfortzone te lokken, de eigen verantwoordelijkheid op te nemen en zich niet te verschuilen achter 'het is aan de overheid om stappen vooruit te zetten'. "De overheid is eerder een onderheid" stelt Rau, nooit vies om tegen wat schenen te schoppen.

Eigenlijk is Rau pleitbezorger voor een nieuwe maatschappij, niet langer gebaseerd op bezit en waarbij er een sterk bewustzijn is dat elke materiaalmolecule op een soort 'huurbasis' kan ingezet worden om noden in te vullen. Huurbasis impliceert dat je die materiaalmolecule na gebruik in haar oorspronkelijk vorm teruggeeft aan de aarde. Dat impliceert dat je materiaal niet mag omzetten in energie en net daar is Rau dus nog stricter dan de Cradle2cradle benadering.

Net dit jaar is het 500 jaar geleden dat in Leuven de eerste druk verscheen van Utopia, het meesterwerk van de Britse humanist Thomas More. Hierin beschreef hij het politieke systeem van een ideale niet-bestaande eilandstaat. Het land is vrij van overheersing, luxe en privébezit. Opvallend: de tolerantie tegenover echtscheidingen, euthanasie, getrouwde en vrouwelijke priesters in Utopia, kan je ook vandaag nog als erg progressief beschouwen en dat voor een overtuigde katholiek als More. Privaat bezit bestaat niet, i.e. mensen kunnen op elk moment terecht in grote magazijnen om dingen op te halen die ze op dat moment nodig hebben. Huizen worden slechts 10 jaar bewoond door mensen om dan via een rotatiesysteem te veranderen van gebruiker. Tewerkstelling wordt gezien als een must, waarbij de minimale tewerkstellingsduur een dynamisch gegeven is om continu vraag en aanbod af te stemmen met 100% tewerkstelling. Privacy is geen issue in Utopia: iedereen is continu in beeld om te garanderen dat iedereen zich goed gedraagt. Wat dat betreft, zeker een visionair die Thomas More...

Of Utopia nu in hoofdzaak een kritiek was op de toenmalige maatschappij of eerder een satire, feit is dat een aantal van More's ideaalbeelden vandaag nog steeds als progressief zouden aanzien worden. Hoewel hij het woord deeleconomie niet in de mond neemt, is Utopia een maatschappij die zich kenmerkt door gebruik ipv bezit. Al snel wordt daarbij de link gelegd naar socialisme of zelfs communisme. Nochtans heeft het kapitalisme haar bijdrage geleverd aan de technische mogelijkheden die er nu zijn.  Net die technologie gecombineerd met nieuwe business modellen creëert unieke kansen om een opstap te maken naar een maatschappelijke transformatie. Initiatieven in deeleconomie en commerciële bedrijven die overstappen op het vertalen van producten naar service omdat die visie meer economisch en duurzaam potentieel biedt, we hebben ze allebei nodig. We hebben ze allebei nodig omdat ze vertrekken van een verschillend uitgangspunt, en dus een verschillende doelgroep aanspreken. Uniek is echter dat we in een tijdperk leven waarin een verschillend uitgangspunt toch kan bijdragen aan het invullen van een zelfde maatschappelijke visie: de transformatie naar een maatschappij waarbij we ons als waardige gast op deze aarde gedragen.

Of Thomas More zijn idee voor het boek opdeed bij een bezoek aan Antwerpen is niet zeker, maar wel waarschijnlijk gezien het boek start met een fictieve ontmoeting met een reiziger die hem bij het buitenkomen van de Antwerpse kathedraal begint te vertellen over het eiland Utopia. Het mag ons 500 jaar later als Vlaanderen stimuleren om ook weer voortrekker te zijn bij het proces om de maatschappij te transformeren naar een hogere standaard die vertrekt van het basisprincipe dat we gedurende enkele decennia onze planeet in bruikleen krijgen...