Wat meeuwen me leren over innovatie...

De lente is in het land en dat is voor Mooimakers, een initiatief van OVAM, Fost Plus en VVSG meteen jaarlijks het startschot voor de grote lenteschoonmaak. Zwerfvuil trekt zwerfvuil aan. Genoeg reden dus om afgelopen zaterdag met andere vrijwilligers 10-tallen zakken zwerfvuil te verwijderen in Meerhout, inclusief 3 kookpannen met anti-aanbak coating die op een strook van 2 km in de gracht waren gedumpt. De verhoogde aandacht voor de schadelijkheid van PFAS, moet iemand duchting doen panikeren hebben. Kleiner zwerfvuil spoelt vaak af en belandt dan in de riolering en uiteindelijk dus in de Noordzee. Genoeg reden om zondag met een deel collega's van VLAIO Team Bedrijfstrajecten ook mee te doen aan de beach cleanup in Oostende. Uiteraard, hoe kan het anders op het strand, luid aangemoedigd door de plaatselijke geverderde bevolking: een diversiteit van meeuwen.

In de orde van de steltloperachtigen neemt de familie van de meeuwen een bijzondere plaats in. Wat in de volksmond een meeuw is, waarbij het adjectief 'vervelende' nooit ver weg is, omvat een diversiteit van vogels zoals de zilermeeuw, dwergmeeuw, kokmeeuw, grote en kleine mantelmeeuw en grote burgemeester. Op veel fans moet de meeuw niet rekenen, toch niet op een zonnige zomerdag aan het strand. Nochtans omvat de familie van de meeuwen een rijke populatie van meer dan 40 soorten van vernuftige vogels. Dat die vaak zeer moeilijk van mekaar te onderscheiden zijn, zeker als ze nog jong zijn, zorgt ervoor dat ze ook bij ornithologen wel eens een zucht ontlokken. 

Dat meeuwen niet zo geliefd zijn heeft uiteraard vooral te maken met hun opvallende aanwezigheid. Niet enkel qua geluid, maar assertief gedrag is hen niet vreemd zoals dit filmpje illustreert. Je kan die beesten moeilijk verwijten dat ze massaal de massa opzoeken. Enig opportunisme is hun niet vreemd: ze weten dat de homo sapiens het niet zo nauw neemt met eten, en meer in het bijzonder met etensresten. Meeuwen zijn opruimers en soms is het nu eenmaal niet zo duidelijk of die friet in een bak(je) nog voor menselijke consumptie bedoeld is of niet. Voedselresten hebben we dus niet gevonden bij de beach cleanup. Sommige soorten meeuwen zijn ook niet vies van wat kleptoparasitisme, waarbij ze ook andere vogels of dieren wel eens een prooi afhandig durven maken. 

Meeuwen zijn bijzonder efficiënt en effectief in het jagen op voedsel. En ze pakken dat jagen ook vaak gezamenlijk aan. Een consortium van Engels, Australische en Chinese onderzoekers (publicatie) onderzocht het jachtgedrag van meeuwen en catalogeerde ze als meedogenloos efficiënt, waarbij ze doelgericht blijven met een minimum aan energieverbruik. Ze ambiëren om via een algoritme dat gedrag te imiteren om te bepalen waar in een cloud computing netwerk het best virtuele machines geplaatst worden. Die virtuele machines zijn een soort knooppunten die gegevensworkflows routeren naar fysieke supercomputers. Ze beschouwen daarbij de supercomputers als meeuwenvoer en de virtuele machines als de jagende meeuwen die hun kostbare doel in de gaten houden met de urgentie van een hongerige carnivoor. Meeuwen jagen zonder botsingen omdat ze van nature hun vlieggedrag afstemmen op de sterkste vogel onder hen. Aanvallen doen ze in een vorm van neerwaartse spiraal, berekend als een combinatie van cosinussen. Wat wiskundige optimalisatie is die vogels niet vreemd duidelijk.  Het imiteren van hun gedrag biedt perspectieven op een energiebesparing van 5,5% en een vermindering van de druk op het netwerk met zelfs 70% volgens de onderzoekers.  Qua inspiratie voor innovatie kan dat tellen.

Meeuwen zijn ook een zeer geliefkoosd studieobject op vlak van vliegen met een minimum aan energieverbruik. Ze hebben het vermogen om de hoek van hun vleugels en staartveren aan te passen om de lift en wendbaarheid te maximaliseren. Dat laat ze ook toe om op één plek te blijven hangen, waarbij ze de omgeving afzoeken naar voedsel. Niet zo verrassend dus dat deze prachtige vogels een inspiratiebron zijn geweest voor dronebouwers die dat vluchtgedrag willen imiteren om roterende componenten te vermijden. Festo bouwde ooit dit prototype, maar onzeker of er een geschikte business case achterzat, want echte toepassingen vind ik niet meer terug. De natuur imiteren is geen abosulute garantie op business succes. 

Meeuwen hebben met kraaiachtigen gemeen dat ze behoorlijk intelligent zijn. Het openbreken van schelpen doen ze bv. door ze van op grote hoogte te laten vallen. Voor het verschalken van wormen hebben ze deze hippe dans bedacht. Toegegeven, het zijn aandachttrekkers, maar ze halen er resultaat mee. Zelfs het concept freerider is hun niet vreemd.

Een 10-tal jaren terug speelden we een spel petanque op het strand dat de aandacht trok van een zilvermeeuw. Even dachten we dat het beest ons aan het aanmoedigen was, tot het een duikvlucht inzette, zich op de cochonnet (dat kleine houten balletje) stortte en die mee de lucht innam. Het vroeg behoorlijk wat lawaai van onze kant om de vogel te verschrikken, waarna die het balletje terug dropte en wij ons spel konden verder zetten. De meeuw had de smaak evenwel te pakken en trok uiteindelijk toch aan het langste eind: game over. Meeuwen mogen dan wel geniale jagers zijn, ze zijn niet onfeilbaar in het herkennen van voedsel. Of zouden ze nog slimmer zijn dan we denken...

Wat het boek 'Luisteroefeningen' van Myriam Rasch me leert over innovatie...

Goed kunnen luisteren. Actief luisteren. Onbevoordeeld luisteren. Ik kan nog wel even doorgaan met het formuleren van verwachtingen als het over luisteren gaat. In een wereld waarin zenden meer en meer centraal staat, wordt luisteren vaak voorgesteld als de oplossing voor het oplossen van conflicten, het vormen van coalities, maar ook om succesvol te innoveren. Nogal logisch dat dit boek van Miriam Rasch mijn aandacht trok eens het op de radar passeerde. Een boek dat wel wat doorzettingsvermogen vroeg om het door te lezen. Allicht stapte ik het boek in met iets te veel verwachtingen op basis van de titel, met iets te veel praktische verwachtingen over hoe dat luisteren dan wel in mekaar zit. Het feit dat Miriam Rasch filosofe is, is daar niet vreemd aan. Eens ik die praktisch knop omgedraaid had, kwamen sommige passages me toegewaaid als een warme wind op een gure winterdag. Al had het voor mij ook op 100 pagina's gemogen. Het boek waaiert bij momenten voor deze leek in filosofische essays wat veel alle richtingen uit, wat voor mij  de begrijpbaarheid van het gemaakte punt niet altijd verhoogde. Maar allicht is dat ook de bedoeling. Het is zo'n boek dat je regelmatig neerlegt voor reflectie en voor een maximaal begrip eigenlijk 2 keer moet lezen. 

Het gaat over een belangrijk onderwerp: leeg en open luisteren, zonder te richten op begrip of productie of zelfs verbinding, in een tijd dat aandacht economische handelswaar is geworden. Aandacht als de zeldzaamste en zuiverste vorm van vrijgevigheid. Of nog meer filosofisch uitgedrukt: goed luisteren betekent in de eerste plaats verdwijnen, de afstand tussen jezelf en de geluiden in de ruimte kleiner laten worden zodat je deel uitmaakt van de ruimte zelf. Luisteren is daarbij als het voelen op afstand. 

Luisteren is een handeling en dus onderhevig aan ethiek en ethiek van het luisteren is zowat de rode draad in dit boek. Luisteren wordt vaak gezien als een manier om kennis op te doen, om informatie te verwerven, terwijl het ook te maken heeft met niet-weten. Meer nog: niet-weten kan het luisteren versterken.  Als we iets denken te weten, luisteren we niet, overtuigd van het grote gelijk We moeten onszelf telkens leegmaken, terugkeren naar het niet-weten en enkel maar luisteren. Het doet me denken aan het belang van leeg-luisteren bij het in kaart brengen van pains en gains om te komen tot een problem-solution fit zoals dat in de Lean Startup zo sterk benadrukt wordt.  De valkuil om te luisteren met de filter van de oplossing die men voor ogen heeft, zit daar dikwijls in de weg van het niet-weten om echt te begrijpen wat mogelijk gebruikers aan behoeftes hebben.

Een boek over luisteren, kan sociale media niet negeren. Waar sociale media in het begin zorgden voor nivellering waarbij iedereen een stem kreeg, draait het nu niet vaak om inhoud maar wel om invloed. De blogger is influencer geworden.  Iedereen is zender op zoek naar likes. Luisteren is veranderd in een kwestie van meningsuiting. Er wordt een podium geboden, maar geen gesprek gevoerd. Sociale media voeden polarisatie met nadruk op wij-zij. Het werkt op de brandstof van polariserende onderwerpen en het is de pathos die weegt in de on-line gesprekken, niet het logos... De mens is een erkenning zoekend wezen waarop sociale media zeer effectief inspelen: een vraag naar je gedachten alleen al vleit enorm want geeft schijnbaar aandacht aan wat je bezig houdt. Schijnbaar, want wie eens wil nadenken valt uit de boot omdat sociale media nu eenmaal de meest recente ophef belonen. Vraag is dan of je onverschillig bent als als je daar niet in meegaat. Is meningsuiting een burgerplicht vind ik in die context vraag die me zelf bezig houdt. In een vloed aan zinloze informatie en meningen vind je vooral leegte terug. Mijn activiteit op sociale media is de afgelopen jaren behoorlijk gedaald. Dat ik de band niet volledig doorknip, is om ik soms nog reflecties zie van het wervend potentieel dat deze media kunnen hebben voor positieve initiatieven. 

Luisteren is trouwens iets anders dan gelijk geven. Het is de zorgen en waarden van een ander deel laten zijn van de eigen overwegingen. Performatief luisteren betekent dat je het beste met mensen voorhebt als je zegt dat je wil luisteren, dus zonder dat je meteen een oordeel velt of tegen argumenteert. Soms zit er trouwens een kern van waarheid in wat complete waanzin lijkt. Het doet me denken aan een podcast van Simon Sinek die ik hoorde waarin een zwarte vrouw getuigt hoe ze ku klux clan bijeenkomsten opzocht en door diep luisteren in contact kwam met één van hun trekkers die er uiteindelijk ook uitstapte. Hoe sterk is dat. Het publieke gesprek zou moeten gaan over morele overtuigingen en principes die daaruit voortvloeien. Niet om het eens te worden met elkaar, maar om een scala aan waarden boven tafel te brengen die dan samen onderzocht kunnen worden. Vaak blijkt dat onder heel verschillende overtuigingen vaak hetzelfde uitgangspunt zit, dezelfde waarden die anders ingevuld worden. Het is wel belangrijk om de participatieparadox voor ogen te houden, het fenomeen waarbij burgers die meedoen aan maatschappelijke initiatieven vaak niet degenen zijn waarvoor ze zijn opgezet waardoor de ongelijkheid kan vergroten.  Je ziet dat soms ook bij starters die in de veilige zone beginnen om hun ondernemersidee te toetsen bij bekenden, die daarom niet meteen in de finale doelgroep zitten.

Luisteren vraagt spelregels, reden dat sociocratische dialogen min of meer strikte protocollen volgen. David Bohm vertrekt vanuit analyse van veelvoorkomende fouten. We hechten bv. te veel waarde aan de eerste reactie op een vraag of opmerking die vaak komt van ingesleten denkautomatismen  of vooronderstellingen.  Zo'n eerste formulering kan wel een vertrekpunt zijn. Een goed gesprek beweegt zich vervolgens steeds heen en weer tussen misvatting en opheldering, tussen verschil en overeenstemming. Een vragenlijst is daarom een techniek die goed luisteren eerder bemoeilijkt dan mogelijk maakt.  Wat de spreker zegt en de luisteraar hoort is vergelijkbaar, maar niet identiek. De spreker moet dus ook luisteren om dat verschil te vatten. Dat verschil creëert mogelijk ruimte voor verbinding. De ontmoeting met de ander creëert een tussenruimte waar iets betekenisvol kan gebeuren door gezamenlijke verschillen te onderzoeken, zonder dat wat niet past meteen te moeten lozen.  Het is een inzicht waar politieke onderhandelaars in deze tijden hun voordeel mee zouden kunnen doen. Rasch heeft duidelijk ook het werk van Hartmut Rosa gelezen refererend naar die tussenruimte en verder in het boek ook naar de vaststelling dat  resonantie onder druk staat. Resonantie ontstaat als iets wat van buitenaf komt je treft,  zoals een muziekstuk, landschap of andere mens. Je zou wel willen maar kan het moment niet bezitten, enkel koesteren. Versnelling en versnippering in de maatschappij vreten in op de ervaring van resonantie net zoals ze luisteren moeilijker maken.

Een ander terugkerend thema is empathie, kwestie van je in de spreker te verplaatsen  en vanuit haar perspectief te begrijpen wat ze bedoelt.  Knikken, een open houding en samenvatten is daarbij belangrijk. Neem doorvragen erbij en je hebt de in coaching kringen bekende LSD techniek. Een stap verder kun je gaan door de ander stevig in haar eigen schoenen neer te zetten. De valkuil van gespreksnarcisme (genre "dat heb ik ook") is daarbij zeker te mijden.  Hou je denken in en vraag door naar de feiten. Bij innovatie gaat het vaak over doorvragen op gedrag. De ander vertelt immers vanuit een totaal andere ervaring dan de jouwe. Belangrijk daarbij: luisteren is niet hetzelfde als instemmen. Omgekeerd: van luisteren een egoïstisch project maken waarbij je grenzen moet trekken om je te beschermen tegen de boze buitenwereld, druist in tegen de kern van luisteren.

Technologie krijgt uiteraard ook aandacht in het boek. Is het luisteren door machines wel echt luisteren? Je zou de verzamelde apparaten een soort panopticon kunnen noemen volgens de auteur, naar analogie met de koepelvormige gevangenis waarin één centrale bewaker zit, maar waarbij de gevangenen niet weten of hij er effectief is.  Je weet niet waar en wanneer je afgeluisterd wordt en door wie. Technologie creëert ook afstand. Myriam Rasch verwijst naar de Ted talk van Ozlem Cekic die spreekt met mensen die haar haatberichten stuurden. De onderliggende boodschap: nabijheid geeft meer begrip. En technologie helpt daar niet noodzakelijk bij. Maar technologie kan evengoed wel een component zijn in luisteren. Milieuverontreiniging lijkt misschien abstract, maar het is gewoon te horen door een stelselmatige afname van het geluid van de natuur (insecten, vogels,…), waarbij technologie een hulpmiddel is om dat wetenschappelijk te kunnen vastleggen.

Het is wat volharden om in het boek te komen tot de essentie van de titel: luisteroefeningen. Zeker niet de essentie van het boek, maar een aantal technieken komen wel aan bod:

• Herinneringen bewust van visueel naar auditief trekken.
• Verbeeld klanken bij een schilderij
• Concentreer je op (on)alledaagse geluiden, bv. door je elk kwartier af te vragen wat je hoort (trainen in deep listening)
• Maak opnames van geluiden in je omgeving
• Bewust afwisselen tussen globaal luisteren en gefocust luisteren op één specifieke geluid
• Probeer geluiden op te roepen, bv. een galopperend paard
• Draai 360 in het rond en merk op hoe wat je hoort wijzigt.

Voor mensen die auditief zijn ingesteld een vanzelfsprekendheid. Voor anderen brengt bewuster luisteren nieuwe indrukken. Dat heb ik zelf gemerkt sinds ik veel meer let op geluiden in de natuur. Het geeft een andere beleving dan een gewone wandeling. Je hoort dingen die je anders niet opvallen. Wat je aandacht geeft, groeit en dat geldt ook voor geluid.

Ik ga niet elke week een filosofisch essay van meer dan 200 pagina's lezen. Sommige passages gingen me op het eerste gezicht wat ver zoals "Zo werd ik op voorstel van mijn kippen een mens die luisterde naar vragen van kippen. En mijn kippen werden kippen die vragen konden voorleggen." Maar dan dacht ik aan nieuwe ontwikkelingen die toelaten om de gezondheid van dieren te meten op basis van geluid, waarbij de technologie hulpmiddel wordt om beter te luisteren. Zo ver gezocht is het dus niet, zelfs met een innovatiebril op.

In essentie is dit een boek dat past bij het tijdperk waarin we leven en waarin goed kunnen luisteren in niet veel CV's bovenaan prijkt. In een tijdperk waarin iedereen zendt, zijn de antennes die het scherpst zijn afgesteld het beste in staat om de essentie te capteren.  En dat geldt niet in het minste voor startende, innovatieve ondernemers die willen begrijpen op hun idee echt aansluiten bij een meerwaarde die klanten zoeken. Onze eerste pitches voor innovatieve starterssteun zitten al in de pijplijn, maar je kan je al aanmelden via onze partners of een VLAIO bedrijfsadviseur. Misschien kom je dan wel in aanmerking voor een volgende pitchronde…

Wat het boek 'Technologie twijfelt ook' van Filip Van den Abeele me leert over innovatie...

Een boek van 600 pagina's lezen, het zou zomaar één van de voornemens kunnen zijn die je onbezonnen uitspreekt na het glas teveel bij een diner op de laatste dag van het jaar. Als je dagelijks voor je werk al behoorlijk wat lectuur achter de kiezen steekt, en dan heb ik het niet over boeken, verleg je na de werktijd de aandacht spontaan wat meer naar het niet-geschreven woord of andere activiteiten die om aandacht schreeuwen. Maar de doorsnede van technologie en ethiek interesseert me dusdanig dat dit boek wel erg z'n best deed om op mijn aandachtradar te komen. Als je werkt in een omgeving die zich tot doel stelt om innovatie binnen Vlaanderen te stimuleren en te ondersteunen en ingenieursbloed hebt in de aderen is technologische innovatie as-we-know-it in de 21ste eeuw een continu stromende bron. Ik omarm het uitgangsprincipe dat technologie zorgt voor enorme maatschappelijke vooruitgang, maar negeer niet dat ze steeds een schaduw meedraagt doordat ze voor verkeerde doeleinden kan ingezet worden. Filip Van den Abeele snijdt in dit boek 13 technologische thema's aan. Enerzijds met de passie van een ingenieur over de mogelijkheden die technologie biedt voor meer welzijn en welvaart. Anderzijds met een meer kritische blik van mogelijke negatieve of open vraagstukken die technologie zelf vaak onbeantwoord laat. Steeds op een zeer toegankelijke manier, doorspekt met voorbeelden en op tijd en stond een vergelijking of formulering die je mondhoeken omhoog trekken.  Aangename lectuur was het zeker. 

De zelfrijdende auto stelt meteen 2 thema's centraal die meerdere keren in het boek op de achtergrond meekijken: hoe navigeer je op moreel kompas en wat met privacy? Een wagen zelf laten rijden is één ding, maar hoe laat je algoritmes beslissen bij morele keuzes, in geval bv. mensenlevens onderling afgewogen moeten worden. Mag je een mensenleven met wiskunde wegen? En moeten die algoritmes dan hun keuzes laten afhangen van de regio en dus cultuur waarin ze gebruikt worden? Universele ethiek bestaat immers niet. Autonome technologie zoals bij wagens, vraagt een continue uitwisseling van data. Zijn we bereid om bv. onze locatie op elk moment te voeden met algoritmen? Wat mezelf betreft, als die-hard waze gebruiker, is het antwoord daarop al impliciet gegeven en dat is een vrije keuze. Maar daarmee heb ik nog geen antwoord op de vraag of privacy over de ganse lijn een gedateerd concept is, een illusie of een grondrecht. 

Wie data zegt, neemt het adjectief 'big' al snel in de mond. Algoritmes zijn obees en krijgen niet genoeg van big data om voorspellingen te doen. Te vaak wordt vergeten dat correlatie het daardoor begint te winnen van causaliteit. De correctheid van de voorspelling overvleugelt het belang van het inzicht in het 'waarom' die voorspelling juist is. Dat gebrek aan inzicht in causaliteit heeft al tot enkele accidenten geleid waar de algoritmes door bias de mist ingingen. Je zal maar de gedupeerde zijn als zo'n algoritme je lening weigert zonder dat de bankbediende nog kan uitleggen wat je dan wel moet doen om wel aanvaard te worden. Of als de politie voor de deur staat en meldt dat je een gevaar bent voor de maatschappij op basis van hun AI algoritme. Zo gek is het gebruik van AI binnen de rechterlijke macht niet.  AI kan beter recidive voorspellen dan rechters, maar het risico op bias is groot en AI kent geen mededogen. Optimum is dus dat rechters beroep kunnen doen op inzichten die AI aanreikt om een finaal oordeel te vellen, om met metabesef en mededogen een evenwicht te zoeken tussen efficiëntie, rechtlijnigheid en rechtvaardigheid 

Wie intelligentie zegt, denkt aan het potentieel om zelfstandig te leren, beslissingen te nemen en ze zelf ook uit te voeren. Bij menselijke intelligentie zou je daar nog waarden aan kunnen toevoegen, zoals het opnemen van de verantwoordelijkheid van de gevolgen van die beslissingen. Is technologie neutraal of moet ze met morele werden beladen zijn? Je kunt met een hamer een huis bouwen, maar ook iemands schedel inslaan. Bij Artificiële Intelligentie dreigt dus een verantwoordelijkheidskloof waarbij niemand nog verantwoordelijk kan gesteld worden. We moeten daarover nadenken. Allicht is de meest aangewezen conclusie dat een mens verantwoordelijk blijft, ook al is het over gedrag van een robot die hij zelf niet meer begrijpt. Vraag is dan welke mens. 

Dat geldt uiteraard niet minder voor de toekomstige robots, gestuwd door AI en robotica. Dat eenvoudige motorische handelingen nog zeer moeilijk zijn (paradox van Moravec) is een gegeven, maar allicht een overbrugbare kloof op weg naar verdere doorbraken in autonome robots. Doordat steeds meer robots de weg naar de werkvloer vinden,  verschuift personeelsbeheer van het managen van een contingent menselijke medewerkers naar een strategie van hire and wire. Het verweven van mensen en technologie richting het behalen van kortstondige doelstellingen. De mogelijkheid om ons werk meer en meer uit te besteden, dwingt ons om na te denken over de maatschappij die we in de toekomst willen. Dat geldt niet minder in de zorgsector, waarbij zorgrobots meer kunnen doen dan werken, maar ook een vorm van gezelschap kunnen invullen. De hang naar antropomorfisme lijkt daarbij onvermijdelijk, maar kan leiden tot onrealistische verwachtingen als men emoties begint te projecteren op de robot. Die heeft er immers geen. Vraag is dan hoe je bij zo'n robots een vorm van ethisch besef moet gaan programmeren: op basis van de plichtethiek (een vast moreel kompas) of de gevolgenethiek (in functie van gevolgen van gesteld gedrag) om maar iets te zeggen.

De maakbaarheid van het leven door de grote stappen die we zetten op vlak van genetica, vraagt nog meer een verantwoordelijkheidsbesef. Waar de genetica enorm veel mogelijkheden biedt om te komen tot een hogere levenskwaliteit en het vermijden van onnodig medisch leed, zijn er toch grenzen aan de maakbaarheid als je de vrijheid en autonomie van het individu als waarde inroept.  Kinderen genetisch gaan selecteren bezwaart ze met mogelijk irreële verwachtingen en kan dus bij voorbaat hun vrijheid inperken. Ingrijpen in een gen kan een beoogd effect realiseren, maar op langere tijd een niet-beoogd effect blootleggen.

Het potentieel op vlak van een verbeterde gezondheidszorg is niet enkel groot door de technologische doorbraken rond genetica. De e-health boomt als nooit tevoren, met de glorie van de preventie als leidend richtsnoer. Dat de bewijslast voor gezondheid daardoor steeds meer op de schouders van het individu komt, is een evolutie in lijn met het tekort aan gezondheidswerkers. We zijn in de toekomst misschien wel ziek tot we kunnen aantonen dat we gezond zijn, al kan het net zo goed andersom zijn, zeker wat verzekeraars betreft. Verzekeren verschuift van het collectiviseren van gemeenschappelijke risico's naar het viseren van individuele verantwoordelijkheid. Het individu wordt losgeweekt uit de populatie van risicoprofiel. Solidariteit is zo niet langer gestoeld op de gevolgen van tegenslag maar op de oorzaken ervan. Het potentieel van preventie verhoogt ook het risico op overdiagnose.  Quantified selfies (nvdr wat een prachtige term) dreigen daarbij obsessief te focussen op elk signaal dat afwijkt van een steeds strengere gezondheidsnorm, waarbij de meting misschien zelf ziek maakt. Je bent best geen quantified selfie met hypochondrie. 

Epistemologie stelt dat kennis tot stand komt door een actieve constructie, eerder dan een passieve voorstelling van de realiteit. Wat we al weten bepaalt hoe we nieuwe zaken kunnen kaderen, aanleren en begrijpen. Kennis fungeert dus als kapstok om nieuwe inzichten aan op te hangen. Het oordeelkundig raadplegen van bronnen wordt belangrijker dan het memoriseren van kennis. Onderzoek toont aan dat jongeren een goed begrip hebben van een opgelegde zoekopdracht, ze weten welke zoektermen ze moeten gebruiken, maar ontsporen eens ze in de grote WWW-zee zitten te zoeken, surfend van de ene golf naar de andere. Van de Homo sapiens dreigen we dus te evolueren naar de homo zappiens. De succeselementen voor leren bij jongeren zijn een progressief stijgende moeilijkheidsgraad, verslavende beloningsschema's en uitzicht op een topscore, een trio waarop games perfect inspelen. Die gamification aanpak werkt blijkbaar het best voor beschrijvende vakken als aardrijkskunde en geschiedenis, maar blijkbaar veel minder voor wetenschappen en wiskunde. Technologie alleen zal de achteruitgang van het Vlaamse onderwijs niet rechttrekken dus. In heel de discussie over het meer en beter inzetten van technologie in het onderwijs (E-ducatie), is vooral te vermijden dat de leerkracht wordt vervangen als instrument van de instructie. Computers moeten de docent versterken in het geven van de opdracht, niet vervangen en het bieden van ondersteuning op maat. Het detecteren van de nodige ondersteuning, daar kan AI dan weer wel bij helpen. Steeds 'human' in de loop dus.

Die opleiding zal nodig zijn om als maatschappij het klimaatprobleem onder controle te krijgen. Pessimisten zien enkel naderende ellende en verval, maar realisten zien een markt van mogelijkheden.  Er is ruimte voor optimisme, op voorwaarde dat we de mouwen opstropen en onze problemen doordacht en rationeel aanpakken. Ruim 80% van de broeikasgassen sinds begin van industriële tijdperk is veroorzaakt door het Westen. Wij zijn dus de eerste generatie die willens nillens moreel bewaard is om dit aan te pakken. Maar hoe verdeel je wereldwijd de inspanning dan? Op basis van rechtvaardigheid (Westen beduidend meer dan de rest), op basis van vergelijkbare marginale kosten (relatieve inspanning gelijk), op basis van uitstoot per inwoner of op basis van behandelbare emissierechten? Het is voer voor discussies op allerhande COP Klimaatconferenties. De dispersie van aansprakelijkheid vertroebelt onze blik stelt Filip: het is alsof we medeverantwoordelijk zijn met miljoenen anderen voor een miljard kleine acties in een triljoen momentjes. Daar komt nog bij dat onze inspanningen maar ten goede komen van volgende generaties en dat we geen robuust ethisch kader hebben om daarover op die termijn na te denken. Een perfect morele storm dus en zonder twijfel de grootste morele uitdaging waar we voor staan.  Wie klimaat zegt, zegt ook energie. De voorbije eeuw hebben we ruim 1000 miljard vaten olie opgepompt waarvan de helft de voorbije 20 jaar. Die zijn niet allemaal voor energie bestemd, maar toch grotendeels. De auteur is resoluut voorstander om verder in te zetten op nucleaire technologie om het klimaatprobleem aan te pakken. Hier spreekt zijn vooruitgangsoptimisme het hardst want natuurlijk stelt het nucleaire afval toekomstige generaties voor grote uitdagingen.

Dat de evolutie van de sport sterk door AI bepaald wordt, is op dit moment al een realiteit. Wat de denksport betreft is dat al wat langer duidelijk: geen enkele mens kan sinds Deeper Blue nog winnen van de sterkste schaalalgoritmes. Dat geldt ondertussen ook al voor het veel complexere GO spel. Als je de film Moneyball zag, kan je je een beeld vormen van het potentieel van data in de fysieke sport en die film dateert van 2011.  Algoritmes die aan de basis lagen van Alphago, worden nu gebruikt om te begrijpen hoe eiwitten zich oprollen (Alphafold), om de energie behoefte van Google voor haar datacenters te reduceren,... Het illustreert hoe AI zich vlot beweegt tussen disciplines. 

Die AI zal meer dan nodig zijn in evoluties in Smart Farming. De komende dertig jaar zullen we immers ruim 50% meer calorieën moeten produceren.  Nu dacht men in de jaren '70 al dat de landbouw niet in staat zou zijn de extra monden te voeden tegen de 21ste eeuw. Ondanks die doemscenario's, hebben veredelingstechnieken, hogere productiviteit door inzet van machines, kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen geleid tot het opvangen van die bevolkingsgroei. Het Haber-Bosch proces is nog steeds de sleutel tot wereldwijde ammoniak productie en dus kunstmest. Volgens sommige wetenschappers dankt een derde van de wereldbevolking haar leven aan dat proces. Dat momenteel 700 miljoen mensen honger leiden en 1,5 miljard mensen ondervoed zijn, is dus niet door een tekort aan voedsel, maar wel door een gebrekkige verdeling van dat voedsel. Het potentieel om productiviteit en gewasopbrengsten verder te verhogen de volgende decennia is het argument van aanhangers van land sparing. Doel is op een minimaal areaal zoveel mogelijk te produceren om daarnaast zoveel mogelijk ruimte beschikbaar te hebben voor bv. natuur. Bij landsharing beoogt men daarentegen via agro-ecologische technieken landbouw in te bedden in de natuur. Dat resulteert natuurlijk in veel meer nood aan oppervlakte voor landbouw, die dan wel meer geïntegreerd is met natuur. Beiden hebben het goed voor met de natuur, maar op een andere manier. Het toont aan hoe moeilijk discussies zijn als ethiek en moraliteit op de schouders mee het debat voeden.  Feit is dat landbouwers meer en meer techneuten worden met ook dilemma's over het al dan niet delen van data met hun leveranciers die op basis van die data tegen betaling adviezen verstrekken. 

Slotsom: het boek telt enorm veel vraagtekens en dat illustreert hoeveel dilemma's er zijn en hoeveel extra vragen die oproepen als je het hebt over technologische vooruitgang. Ze bespreekbaar maken is een eerste belangrijke stap. Dat is de verdienste van dit boek. Rode draad doorheen alle dilemma's is dat technologie die niet zal oplossen, al zou je nog kunnen proberen om generatieve AI advies te vragen. Het is dus aan ons mensen om met de dilemma's om te gaan. Bewustwording en open dialoog vraagt dat met oog voor alle standpunten. Human in the loop blijft cruciaal bij elke technologische evolutie. Als 'human' in de AI loop wens ik je in elk geval een gezond en boeiend 2025...

Wat Joshua Bell me leert over innovatie...

Je kent ze ondertussen allicht wel: selectieve aandachtstesten. In het begin van het vorige decennium, toen ik nog brainstorms faciliteerde, was zo'n aandachtstest altijd een welgekomen opener. De meeste bekende is die van de basketters, waarbij je wordt gevraagd hoeveel baltoetsen er gebeuren door de ploeg in witte tenue. Spoiler alert: het gaat natuurlijk niet over de gevraagde opdracht, maar wel over wat niet gevraagd wordt, maar wel gebeurt. Selectieve aandacht zet onze zintuigen scherp op één specifieke gebeurtenis, taak of object waardoor we andere zaken niet of veel minder waarnemen. Het lijkt erop dat onze hersenen dan relevante informatie informatie scheiden van minder relevante. Of toch wat we zelf als relevant zien, want wat ik relevant vind, is duidelijk niet altijd  noodzakelijk wat mijn vrouw relevant vindt als ze me soms wijst op mijn al dan niet bewust selectief gehoor. De kaart van de werkelijkheid is voor iedereen nu eenmaal anders. Dat beseffen, ook als de emotie hoog oploopt, zou al veel conflicten in de wereld vermijden. 

De Britse cognitieve wetenschapper Colin Cherry deed experimenten waarbij mensen in hun hoofdtelefoon links en rechts andere informatie doorkregen. Hij vroeg ze om zich te focussen op één oor. Naderhand bleek dat ze die informatie veel beter hadden opgeslagen in hun hersenen. Cherry noemde dit het Cocktail Party Effect, refererend naar de gave van de meeste mensen om op een feestje zich te concentreren op hun gesprekpartner, waarbij alle andere gesprekken niet of minder gecapteerd worden. Selectieve aandacht heeft zo z'n voordelen. Vraag dat maar aan mensen met APD (auditory processing disorder), een auditieve verwerkingsstoornis, ook wel bekend als het King-Kopetzky syndroom. Ze hebben een normaal gehoor, maar ze kunnen de informatie niet verwerken zoals anderen. Daardoor hebben ze het moeilijk met het opvolgen van mondeling instructies, luisteren ze slecht, worden ze zeer snel afgeleid in gesprekken en horen ze slecht bij achtergrondgeluiden, juist omdat ze niet selectief hun filter kunnen instellen. Dat slecht horen bij achtergrondgeluiden is me alvast niet onbekend. 

Van selectieve aandacht naar selectieve perceptie is een kleine stap. Als je 10 mensen een traject laat wandelen doorheen een stad en  achteraf vraagt wat ze gezien hebben, krijg je redelijk wat verschillende antwoorden. Wie graag uit eten gaat zal misschien zeggen dat de stad veel toffe restaurantjes heeft, wie veel van natuur houdt zal eerder dat prachtige park bijblijven. 10 mensen, evenveel verschillende perspectieven. Het is iets wat je in een organisatie altijd voor ogen moet houden bij het dialogeren over kansen en bedreigingen en strategie bij uitbreiding. Selectieve perceptie maakt ook dat die veronderstelde game-changing innovatie bij een groot deel van de potentiële markt toch niet de gezochte oplossing blijkt. Hoe meer inzicht in de filter van een medewerker of klant, hoe beter je begrip voor gedrag en uitgesproken standpunten. En die filter is helaas niet altijd erg rationeel. 

Enter Joshua Bell. Deze Amerikaanse topviolist werkte in 2007 mee aan een experiment van de Washington Post waarbij hij gedurende 45 minuten nabij een metrostation optrad als busker. Van de 1097 mensen die er passeerden, stopten er maar 7. Hij verzamelde 32 dollar. Een paar dagen ervoor kreeg hij voor hetzelfde repertoire 60 000 dollar toen hij meespeelde met het Boston filharmonisch orkest. De schoonheid van een topviolist was duidelijk niet intrusief genoeg om de selectieve waarnemingen van de forensen te doorprikken. Een andere mogelijke verklaring is dat mensen niet erg goed in staat zijn om hun aandacht te richten op kwaliteit als ze bezig zijn met dagdagelijkse beslommeringen. Als de perceptie is dat je een busker bent, dan word je duidelijk ook betaald als een busker. Is de perceptie dat je een topviolist bent, dan krijg je een navenante beloning. Het is een belangrijk inzicht over prijszetting bij het in de markt zetten van innovaties.      

Wat dat selectief gehoor bij mezelf betreft: een paar symptomen van APD zijn me niet onbekend, maar gelukkig niet allemaal. Voor alles is evenwel een oplossing. Ondertussen weet mijn vrouw dat als ik aan de laptop werk, er oogcontact moet zijn als ze zeker wil zijn dat ik haar boodschap capteer.  Dan wijzigt mijn inschatting van de meest relevante informatie acuut en dan heeft ze mijn volledige, selectieve aandacht,...

Wat de kakkerlakwesp me leert over cybersecurity...

Klimaatverandering duwt tropische ziektes onze richting uit. Er zijn titels die in komkommertijd minder de aandacht trekken. Titels waar een zekere bedreiging vanuit gaat, triggeren ons reptielenbrein. Dat weten ook clickbaitsites. Maar deze titel was niet bedacht doordoor iemand met een bullshit-job zoals Rutger Bregman zou catalogeren. Ze stond boven een EOS artikel. Nu moet ook EOS zorgen dat het gelezen worden, dus wat dramatiek is daarbij moeilijk te weerstaan. Maar de inhoud van zo'n artikel baseert zich wel op wetenschappelijk onderzoek.  

Het is natuurlijk geen verrassing dat meer pathogenen onze richting uitkomen. Niet zelden worden die verspreid door insecten en die zijn zeer gevoelig aan condities van temperatuur en vochtigheid. Veel van die ziektedragers voelen zich goed in hun sas als het kwik toeneemt. Neem bijvoorbeeld de tijgermug. Sinds ze in 2000 voor het eerst opdook in Vlaanderen in een bandenbedrijf, zo'n banden zijn voor die muggen als echte freeriders een ideaal transportmiddel, is het aantal waarnemingen toegenomen, vooral in tuincentra en op parkings van autostrades. In 2023 meldde het departement zorg meldingen in 15 Vlaamse gemeentes. Zo'n tijgermug is met de witte strepen op rug en poten relatief makkelijk te herkennen. De mug kan drager zijn van ziektekiemen die verantwoordelijk zijn voor knokkelkoorts, zika en chikungunya. Dat laatste is een virusziekte die resulteert in koorts en reumatische gewrichtspijnen. De naam van de ziekte komt van het Mankode-woord voor krombuigen, wat een weerspiegeling geeft van de ergste klachten. Naast de tijgermug zijn ook enkele muggen die dengue veroorzaken in opmars in Zuid-Europa. Zandvliegen dragen dan weer leishmaniasis mee. Het is denkbaar dat wat nu beschouwd wordt als een 'wees'ziekte in de toekomst meer aandacht zal krijgen in de farmaceutische sector, gezien de modellen een veel bredere verspreiding door ratten voorspellen in de VS. Maar ook zonder muggen zijn we niet helemaal gevrijwaard van tropische infiltranten. De KULeuven waarschuwde afgelopen zomer voor de opkomst van de parasitaire platworm die Schistosomiase overdraagt. Zwemmen in besmet zoet water is voldoende. De parasiet, die zich verspreid via zoetwaterslakken, boort zich door je huid. 

Iets minder aandacht is er voor het verhoogd risico van schimmels bij stijgende gemiddelde temperaturen. Hoewel we continu belaagd worden door schimmelsporen, zijn er maar een aantal die resulteren in infecties. Reden is dat onze lichaamstemperatuur te hoog is voor de meeste schimmels om te overleven. Dat helpt ons immuunsysteem om ze te elimineren. Als de gemiddelde omgevingstemperatuur stijgt, lijkt het erop dat een aantal pathogene schimmels zich aanpassen aan die hogere temperaturen en dus ook beter gedijen op het menselijk lichaam. Chinese onderzoekers deden alvast 2 vaststellingen van schimmels die daar nu wel in slagen, waar dat voorheen niet het geval was.

In deze blog kwam al eerder de miraculeuze wereld van de schimmels aan bod met de Ophiocordyceps unilateralis die zich meester maakt van een mier. Het inspireerde de makers van de game 'The last of us' en recenter ook die van de gelijknamige serie. Niet dat de klimaatverandering ons een stap in de richting van zombie-schap brengt, maar de signalen negeren omdat ze zo complex van aard zijn, is ook niet verstandig. Schimmels zijn een niet te onderschatten vijand als ze, vanuit ons perspectief bekeken weliswaar, slechte bedoelingen hebben.  Het zijn immers eukaryoten, bestaande uit cellen met een celkern en een membraan. Dat onderscheidt hen van bacteriën en virussen. Het maakt het bestrijden van schimmels lastiger omdat medicatie het risico inhoudt dat we onze eigen cellen mee aanvallen. De Ophiacordyceps spreekt allicht het meest tot verbeelding, maar er zijn nog varianten die zich gespecialiseerd hebben in het 'hacken' van nieuwe gastheren. Maak kennis met de schimmel Enthomofthora muscae die parasiteert op vliegen. Als zijn sporen op een vlieg komen, ontkiemen die binnen enkele uren. Er vormt zich een kiembuis die het skelet van het insect doorboort. De schimmeldraden groeien vervolgens door het hele lichaam. Een specifiek deel van het mycelium infecteert de hersenen van de vlieg en controleert daarmee haar gedrag. De zwam dwingt de vlieg om zo hoog mogelijk te klimmen, bv. tegen een raam of plant. Daar aangekomen komt uit haar mond een plakkerige brij die ze vastlijmt aan de ondergrond. Haar vleugels gaan rechtop staan. Meteen haar doodsvonnis. De schimmel produceert volop sporen die ze vanop grote hoogte kan verspreiden. Wie zin heeft in een stukje schimmelhorror: bekijk vooral dit filmpje. 

Het hacken van hersenen is trouwens niet het monopolie van schimmels. Neem nu de Ampulex compressa of kakkerlakwesp zoals je ze zou kunnen noemen als je de vlag  de lading wil laten dekken.  Deze graafwesp verdooft eerst de voorpoten van een kakkerlak door haar angel in haar lijf te steken.  Eens onbeweeglijk prikt ze met haar angel in het hersenengebied dat de vluchtreflex aanstuurt. Eens de verdoving is uitgewerkt op de voorpoten, gaat de kakkerlak rechtop staan, maar z'n vluchtreflex is weg.  De wesp leidt de kakkerlak daarna als een schoothondje naar haar holletje in de grond. Ze legt vervolgens 1 ei op het lichaam van de kakkerlak.  De kakkerlak staat in het hol een paar dagen passief te wachten.  Daarna komt de wesplarve uit en die begint de kakkerlak rustig op te eten waarbij ze die zo lang mogelijk laat leven.  Het ganse proces, nog meer horror maar vooral enorm veel hacking vernuft, wordt in deze video mooi geduid.  

Er bestaat nog een soort in de natuur: de Homo Sapiens Hackus. Die heeft een gamma van tactieken om de digitale hersenen van nieuwe gastheren te infiltreren. Het jaarlijkse cybercrime rapport van Europol meldde afgelopen zomer dat er steeds meer kmo's het slachtoffer zijn van ransomeware aanvallen. Losgeld vragen om gestolen data terug te krijgen en computersystemen te deblokkeren zijn daarbij de meest gevolgde tactiek door hackers. De cybersecurity barometer wijst erop dat 1 op de 10 bedrijven aangeeft slachtoffer te zijn van een cyberaanval.  Het kan iedereen overkomen, maar de kans daalt als je zorgt voor een goede beveiliging.  Cruciaal daarbij is om ervaringen te delen en die niet onder de mat te vegen uit vrees voor reputatieschade. Hackers bouwen collectief hun kenniscurve op, bedrijven doen dat dus ook best. VLAIO ondersteunt je trouwens bij het uitbouwen van die beveiligingslinies. Ook de kakkerlakken bouwen trouwens een beveiligingsstrategie op tegen de Ampulex compressa. 63% van de kakkerlakken die aangevallen worden door de wesp, ontsnappen door zich met kracht te verdedigen. 

Goed en slecht bestaat niet in de natuur. Uiteindelijk streeft de Ampulex compressa ook maar naar het verzekeren van de overleving van haar soort. Haar 'talent' om een kakkerlak naar haar hand te zetten, lokt uiteraard ook de nieuwsgierigheid van hersenonderzoekers. Ze ontdekten in het gif een nieuwe familie van peptiden, ampulexinen genoemd. Die zouden een cruciale rol spelen bij het hersenspoelen van de kakkerlak. Het is denkbaar dat dit gif inspeelt op dopamine productie, een productie die bij de ziekte van Parkinson verstoord wordt. Wat hen vooral interesseert is dat, als de wesp geen eitje legt, de kakkerlak zich binnen enkele dagen herstelt. De kakkerlak is dus maar voor een bepaalde tijd geprogrammeerd. Meer inzicht in dat proces, zou kunnen leiden tot mogelijke moleculen om Parkinson af te remmen. Innovatie-inspiratie is nooit veraf in de natuur...

Wat de contacthypothese me leert over innovatie en maatschappelijke polarisatie...

We leven in een tijdperk waarin polarisatie het nieuwe normaal lijkt te worden. In de meest pejoratieve betekenis van het woord, moeten we die normaliteit vooral niet omarmen. Als maatschappelijke breuklijnen de standaard worden om standpunten in te nemen over om het even wat, komen we immers op een hellend vlak van groepsdenken waarbij elke vorm van kritisch denken en persoonlijke standpunten uitgesloten worden door grote groepen van mensen. Dat is een zichzelf versterkend proces van steeds meer afstotende polen. Sociale media die zich als echokamers laten gebruiken, versterken dat sterk. De meestal grootste groep die zich in het midden tussen de polen bevindt, ervaart een toenemende druk om partij te kiezen en haar neutraliteit achter zich te laten. Voorbeelden zijn momenteel legio: democraten versus republikeinen in de VS, pro-Israël versus pro-Palestina, pro- versus anti-vacciners, voor of tegen de zone 30 in de dorpskern,... Ook de komende gemeenteraadsverkiezingen ontsnappen niet aan een toenemend wij-zijn denken. 

Nochtans is polarisatie in z'n neutrale betekenis een concept dat nauw aansluit bij de basis van de wetenschap en de drie-eenheid van these, antithese en synthese. Ik doe een uitspraak, jij kan daar als reactie de negatie van poneren en samen komen we tot een synthese door de waarheden die in beide aanwezig zijn te verzoenen. Ik kan stellen dat Europa AI alle kansen moet bieden om innovatie niet te remmen. Jij kan stellen dat Europa het moet verbieden omdat het levens kan bedreigen. De synthese kan zijn dat AI alle kansen moet krijgen, mits voorzorgen worden ingebouwd dat het geen levens bedreigt.  Die synthese is weer een these op zich, met ruimte voor een antithese. Dat leidt dan finaal tot (de aanpassing van) een wet. Neem de AI act.  Is die ideaal? Voor de ondernemer die alle vrijheidsgraden wil zeker niet, want de wet beknot en leidt tot weer extra administratieve werklast. Voor de anti-AI activist die vreest dat AI tot het einde van de mensheid zal leiden ook niet. Polarisatie hoeft op deze manier echter geen zero sum game te zijn. 

Het is dit jaar 70 jaar geleden dat de Amerikaanse psycholoog Gordon Allport zijn boek 'The Nature of prejudice' uitbracht. Hij ging daarbij in tegen het toen gangbare idee dat contacten tussen verschillende soorten groepen leiden tot meer vooroordelen en conflicten. Allport beweerde op basis van verschillende studies uitgevoerd in verschillende landen net het tegenovergestelde, namelijk dat interpersoonlijk contact tussen groepen vooroordelen net kan verminderen. Op voorwaarde weliswaar dat er aan een aantal criteria voldaan wordt:

• De leden van de twee groepen hebben een gelijke status. 
• De leden van de twee groepen hebben gemeenschappelijke doelen.
• De leden van de twee groepen werken samen, ze hebben samen iets te realiseren. 
• Er is institutionele ondersteuning waarbij groepsleiders of andere gezagsdragers het contact tussen groepen ondersteunen. Er is dus nood aan bruggenbouwers en verbindende leiders die dit stuwen en dragen.

Er zijn een aantal redenen waarom dit contact vooroordelen kan verminderen:

• Vermindering van angst door vertrouwd te geraken met de andere groep
• Verhoging van empathie omdat het helpt dingen uit een ander perspectief te zien en vertrouwd te geraken met de gevoelens van de andere groep
• Afstappen van categoriseren, met meer nadruk op het individu in plaats van het lidmaatschap van een groep

Een mooi voorbeeld waarbij ingespeeld wordt op de contacthypothese zijn initiatieven waarbij alle inwoners van een buurt (ongeacht religie, gender, afkomst,...) samenwerken aan de verdere evolutie van hun buurt. Dit soort initiatieven tonen dat de burger zich nog wel betrokken kan voelen bij het beleid. 

Technologie en wetenschap is een thema dat ook steeds meer onderdeel wordt van polarisatie, in haar pejoratieve betekenis helaas. De felle discussie over het nut van het gebruik van mondmaskers en vaccinatie tijdens corona  maakte duidelijk dat wetenschappers in de maatschappelijke discussie zich ook bewust moeten zijn van het belang van contacten met andere groepen. Zoals de Franse literatuurcriticus Charles Sainte-Beuve in de 19de eeuw al schreef over de schrijver Alfred de Vigny; "Et Vigny, plus secret, comme en sa tour d'ivoire, avant midi rentrait" waarmee hij de basis legde voor een welbekend begrip: "de ivoren toren'".  Het Just Transition Mechanism (Leaving no on behind') dat de vorige Europese Commissie invoerde om iedereen mee te krijgen in de duurzame transitie, is in die zin een cruciale randvoorwaarde om die transitie niet te laten uitmonden in een spectrum van polarisaties. Met technologische innovaties rond  o.a. AI, mRNA, autonomous driving en brain computing interfaces zal het alleen maar belangrijker worden om bewust bruggen te leggen tussen groepen. Enkel dan is vooruitgangsoptimisme geen naïeve opvatting maar bouwt het op sterke fundamenten...

Wat het boek 'Markt onder vuur' van Hans Diels me leert over innovatie...

Moet het nog gezegd dat geopolitiek terug volop in de schijnwerpers staat? Sinds de coronaperiode komt het, al is het indirect, ook op de radar van burgers. Door berichtgeving in de pers, maar soms ook door lege schappen, bv. na de inval van Rusland in Oekraïne. Of die burger beseft welke machtsmechanismen daar achter schuil gaan is nog maar de vraag. Laat staan dat hij er meteen conclusies aan koppelt om zijn koopgedrag aan te passen. Een ondernemer die ik sprak, verzuchtte dat de meeste mensen in de verste verte niet meer beseffen hoe een economie in mekaar zit. Ik denk dat hij niet ver van de waarheid zit. We zijn de afgelopen decennia, sinds het vallen van het ijzeren gordijn, wat in slaap gewiegd door een periode van economische en politieke stabiliteit. Ik werd in dat gezegende jaar 1989 zelf 18 en heb dus daarvoor nog wat meegekregen van de koude oorlog en de onzekerheid die dat gaf. Wie later geboren is, denkt dat economische groei en politiek 2 verschillende werelden zijn of is ingeprent dat het eerste zorgt voor stabiliteit van het tweede. Dat het laatste niet altijd klopt heet de convergentie-illusie en is mee één van de uitgangspunten van dit boek waarin Hans Diels haarfijn analyseert welke impact politieke conflicten hebben en nog meer zullen hebben op de economie en dus bedrijven. Economische verstrengeling mag dan wel een drempel zijn voor fysieke oorlogsvoering, het is dat zeker niet tegen economische oorlogsvoering.  Het boek is een bron van interessante inzichten en data, geschreven door iemand die al lang geboeid is door het geopolitieke universum. Vraag die ik in mijn achterhoofd hield bij het lezen: welke impact gaat geopolitiek hebben op kleinere bedrijven en hoe hou je daar bij het inschatten van succeskansen voor innovaties rekening mee.

Hans Diels gaat terug tot het conflict tussen Sparta en Athene om te duiden dat een mogelijke verandering in machtsverhoudingen tussen een heersende grootmacht en de uitdager vaak tot een conflict leidt. Die verandering veroorzaakt bij de heersende macht immers een veiligheidsdilemma gestuwd door onzekerheid over de intenties en mogelijkheden van de uitdager(s). Waar het openbreken van het ijzeren gordijn economisch een periode van sterke globalisering en groei inzette, resulteerde het ook in een multipolaire wereld die alsmaar moeilijker te beheersen valt door een paar grootmachten. De opkomst van personalistische regimes versterkt de onzekerheid nog: ‘sterke’ leiders kunnen grotere risico’s nemen, want zijn geen verantwoording verschuldigd. Ze krijgen onvoldoende informatie doordat ze omringd zijn door ja-knikkers, ze zijn minder voorspelbaar en zijn niet vies van agressieve taal waarbij het moeilijker inschatten is of ze hun bedreigingen echt menen. De economische logica wijkt daarbij voor de geopolitieke: niet de absolute welvaart primeert, maar wel de machtsverhoudingen. Handelsbeleid wordt zo steeds meer een hulpmiddel om andere zaken door te drukken, niet in het minst nationale veiligheid.

Economische oorlogsvoering gebeurt trouwens niet noodzakelijk met officiële sancties. Steeds meer, en China lijkt daar een voorloper in, vertaalt het zich in informele maatregelen, niet zelden onder het mom van het beschermen van de eigen bevolking. Zo zette China in 2013 België op zijn plaats door de import van Belgische chocolade te verbieden omdat er toxische substanties in zouden gevonden zijn. Reden was een bezoek van de Dalai Lama aan België waarbij die officieel ontvangen werd door de premier. Voor China zijn dergelijke maatregelen een manier om lokaal groepen, in dit geval een bedrijfssector, aan te zetten om te protesteren tegen beleidskeuzes. De grootte van haar markt is daartoe een enorme hefboom. China kiest daarbij trouwens steeds voor producten waarbij het alternatieven heeft door eigen productie of productie in andere landen. De impact op de eigen bevolking moet minimaal zijn. Voor bedrijven actief in China is het vaak een verhaal van tussen 2 vuren zitten. Zo pasten de Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen onder Chinese druk Taiwan als bestemming aan naar Taiwan-China met de dreiging om anders geweerd te worden uit het Chinese luchtruim. Waarna ze door de regering Trump onder druk werden gezet om niet toe te geven. Zo wordt geopolitiek in de directiekamer zeer concreet.

Dat de wereldeconomie sinds de doorgedreven globalisering in de vorige eeuw sterk afhankelijk is van internationale maritieme toeleveringsketens is geen geheim. Het werd pijnlijk duidelijk toen de Ever Given in 2021 6 dagen het Suezkanaal blokkeerde. Het belang van het Suez kanaal, de straat van Hormuz en de Bosporus was me bekend. Uit het boek leer ik dat er nog een paar andere knelpunten zijn zoals de straat van Malakka in Zuid-Oost-Azië en de Straat van Bab El-Mandeb tussen Jemen en Djibouti. Uit een onderzoek van KPMG zou blijken dat meer dan de helft van de procurement officers geen zicht heeft op hun eigen toeleveringsketen, al zeker niet voorbij hun directe leveranciers. Het is dan moeilijk om de impact van incidenten op het eigen bedrijf te voorspellen. Ik wist niet dat de oorlog in Oekraïne zou leiden tot lege schappen aan zonnebloemolie, maar als voedingsbedrijf heb je maar beter wel zicht op de origine van zo’n belangrijke grondstof.

De energietransitie, met een groeiend aandeel van hernieuwbare energie, verandert de machtsverhoudingen die fossiele energie creëerde. Het resulteert in een verminderde afhankelijkheid van veel landen door een eigen opgezette productie vanuit zon, wind en waterkracht. Dat neemt niet weg dat de markt voor technologie en grondstoffen om hernieuwbare energie op te wekken, even geopolitiek uitdagend wordt. China heeft sinds decennia een consequente strategie om zich in te kopen in strategische toeleveringsketens rond hernieuwbare energie. In de markt van fossiele brandstoffen controleren de 3 grootste producenten samen niet meer dan 10% van de globale productie. Als je kijkt naar kritische grondstoffen voor de productie van zonnepanelen, windmolen en batterijen ziet dat beeld er helemaal anders uit. China was lang de enige producent van zeldzame aardmetalen, met in 2010 nog 95% aandeel qua productie, een aandeel dat in 2019 wel terugviel tot 60%. Die metalen zijn niet alleen cruciaal bij hernieuwbare energietechnologie, maar ook in de productieketens van consumentenelektronica en bv. ook wapensystemen. Bijna 50 % van de lithium ontginning gebeurt in Australië en tot 30% in Chili. China levert omzeggens de helft aan Indium, terwijl Congo tot 70% van de cobalt ontginning doet. Het boek geeft inzicht in de verdeling van nog enkele andere kritische mineralen en wat voorbeelden hoe grondstoffennationalisme die toeleveringsketens snel kan destabiliseren.

China positioneert zich dus als de spil in het web van de toelevering van kritische mineralen. Niet enkel op vlak van mijnen, maar steeds meer ook op vlak van smelten, raffinage en de productie van componenten voor nieuwe toepassingen. Die positie komt niet uit de lucht gevallen. Al 7 decennia zit er een strategisch industrieel beleid achter om te hele toeleveringsketen te beheersen, wat startte met het Nationaal Vijfjarenplan voor de Zeldzame Aardmetalenindustrie van 1986. Op een moment dus waarop Europa zich nog volop laafde aan haar verslaving van fossiele brandstoffen en steeds meer afhankelijker werd van Chinese productie. Na 2000 begon China exportquota op te zetten om bedrijven naar China te lokken door ze prioritaire toegang tot deze schaarse grondstoffen te geven. Parallel zette het land een zwaar investeringsprogramma op in andere landen, waarbij Chinese bedrijven zich bv. inkochten in de cobaltontginning in Congo en nikkelontginning in Indonesië. De in de VS ontgonnen zeldzame aardmetalen worden geraffineerd door een Chinees bedrijf: dat zegt veel. Die volgehouden strategie heeft China incontournable gemaakt in de ganse toeleveringsketen. Het beheerst het grootste deel van de productie van componenten die nodig zijn voor batterijcellen: 70% van de kathodes, 85% van de anodes, 66% van de scheidingssystemen en 62% van de elektrolyten.  Ik wist dat China zich strategisch  zwaar inkocht, zeker op vlak van zonnecellen (90% van de polysilicon halfgeleiders zitten in Chinese productiesystemen), maar bij die cijfers moest ik toch even slikken. De EU produceert minder dan 1% van de mineralen die ze nodig heeft. Niet voor niks dat de Critical Raw Materials Act de toegang tot materialen als een strategisch veiligheidsvraagstuk ziet. Ze wil tegen 2030 10% van haar jaarlijkse consumptie zelf gaan mijnen, 40% verwerken en voor 15% van de vraag gerecycleerde materialen inzetten. De Green Deal ambieert tegen datzelfde jaar om 40% van de groene energie die nodig is te produceren binnen de EU.

Een interessant inzicht is het verschil in denken binnen een economische logica zoals de VS en een machtslogica zoals China. Een treffend voorbeeld is het heropenen van een mijn in de VS in 2012 voor kritische mineralen, waarop China haar productie sterk opdreef, de prijzen kelderden en de Amerikaanse mijn terug sloot omdat ze niet rendabel was. In een machtslogica zal zo’n mijn niet sluiten omdat er andere belangen spelen. Het spreekt voor zich dat een machtslogica veel makkelijker aan te houden is in een autocratische staatsstructuur. Amerika verloor haar leiderschap in de microchipsector, doordat het overtuigd was dat concurrentie tussen bedrijven dat marktleiderschap zou borgen, terwijl andere landen massaal bedrijven subsidieerden om dat leiderschap uit te hollen. Het is niet anders voor artificiële intelligentie, waarbij China al langer volop kiest voor implementatie en via die weg de wereldwijde leider wil worden. Het belangrijkste middel voor de VS om die Chinese ambitie te fnuiken is China de toegang te ontzeggen tot geavanceerde microchips. Dat ondervond Huawei dat op een paar jaar tijd haar smartphone business zag verdampen. ASML kan er ook over meepraten nu het haar machines niet meer aan China mag leveren. Het geeft Nederland kopzorgen, want China kan daar tegenmaatregelen op nemen. Dat 90% van de productie van de meest geavanceerde chips gebeurt door TSMC in Taiwan is dan weer een niet te onderschatten risicofactor voor het Westen. Dient het nog gezegd dat geopolitiek stratego op hoog niveau is.

Dat geopolitiek zich niet zal beperken tot de onderhandelingskamers van regeringen en directiekamers van multinationals, daar zijn al voorbeelden genoeg van. Een politieke crisis in Madagascar verhoogde enkele jaren terug op korte termijn de prijs van vanille, wat de lokale bakker ook voelde. De perenboeren werden dan weer het slachtoffer van geopolitiek toen Rusland als tegenreactie op Europese sancties de import van Europese land- en tuinbouwproducten verbood. Het kan dus geen kwaad om ook voor bestaande business, maar zeker ook bij het beogen van nieuwe markten door innovatie, een stresstest te doen door na te denken over enkele mogelijke scenario’s zoals een importtarief in je belangrijkste markt van 25%, een volledig importverbod in je belangrijkste exportmarkt of een vervijfvoudiging van de prijs van een essentiële grondstof voor je product.

Maar hoe kan je je als kmo concreet voorbereiden of toch minstens voldoende veerkracht inbouwen om in te spelen op geopolitieke evoluties. Hoe hou je er rekening mee in je (innovatie)strategie. Hans Diels deelt een aantal tips om hier bewuster mee om te gaan. Kernpunt is om stromen van geld en goederen in je toeleveringsketen in kaart proberen te brengen. Maak daarbij een selectie van kritische stromen die grote schade betekenen als ze onderbroken worden. Analyseer of er effectief een risico is op disruptie op die stromen en evalueer mogelijke maatregelen om die risico’s te verminderen. In se is dit wat je op microschaal ook doet met je leveranciers: welk zijn m’n leveranciers, welke zijn kritisch, wat als er één in faling gaat of niet meer kan leveren en welke alternatieven zijn er. Alleen is de analyse wel iets moeilijker als je een bedrijf als een geo-economisch netwerk ziet. Dat netwerk bestaat uit grondstoffen, intermediaire producten, distributiekantoren en markten die allemaal geconnecteerd zijn. Achterhalen hoe die keten in mekaar zit, is één ding. Daar een risicoanalyse op doen is nog iets anders. Eens die analyse gemaakt is, heb je bij te hoge risico’s 2 opties: de blootstelling verminderen of de impact ervan. Het eerste kan bv. door je terug te trekken uit een land. Hedging om je in te dekken tegen sterk stijgende grondstofprijzen is een voorbeeld van het tweede.

In het laatste hoofdstuk geeft Hans Diels nog een reflectie mee over hoe de EU best omgaat met dit nieuwe tijdperk van machtspolitiek. De EU lijkt er in eerste instantie voor te kiezen om onafhankelijker te worden, getuige de ambities van de Green Deal en de CHIPS-act. Meer subsidies en protectionisme als tegenreactie op de VS en China. Vraag is of de EU daar veel aan te winnen heeft, gezien we het moeten hebben van een open wereldeconomie. Hans stelt daar een strategie van diversificatie  en samenwerking tegenover: het aangaan van partnerschappen tussen landen die allemaal streven naar meer strategische autonomie zonder volledig onafhankelijk te worden. Als Europa haar voet wil zetten naast China en de VS, zal dat samenwerking vragen en het besef dat machtspolitiek het nieuwe normaal is in dit tijdperk. Belangrijk daarbij is om de toeleveringsketens goed in kaart te krijgen en kritische schakels zelf te beheersen in het partnerschap.  Reden waarom het goed in kaart krijgen van strategische waardeketens en kritische schakels daarin zo belangrijk is. Erg vergelijkbaar met wat we op micro-economische schaal naar voor schuiven als de vorming van ecosystemen, samenwerking tussen bedrijven bij innovatie en implementatie, ieder vanuit z’n eigen sterktes. Innovatie is cruciaal om de technologische voorsprong in sommige waardeketens te vrijwaren en te versterken. De kennis en het ecosysteem rond Imec is een voorbeeld van een troef die we in Vlaanderen hebben. De productie van het coronavaccin illustreerde een andere troef. Vlaanderen heeft op vlak van recyclagetechnologie historisch een sterke track record uitgebouwd. Een sterk ecosysteem van grotere en kleine bedrijven, aangevuld met start-ups die nieuwe technologie aanbrengen, biedt kansen om ook hier een kritische schakel in de keten te beheersen...

Wat vogelveren me leren over innovatie...

Het zal je ongetwijfeld niet onbekend zijn dat vogelveren nogal belangrijk zijn voor vogels. De aerodynamica die veren veroorzaken is in elk geval een essentieel element voor lift en voorstuwing in de lucht. Voor veel vogels is vliegen een manier om vijanden te verschalken. Een kat moet bij momenten bij het spinnen wel eens dromen dat ze kan vliegen. Voordeel is dat ze dat herhaaldelijk kan proberen, want door haar aerial righting reflex landt ze toch meestal op haar poten. Maar dat talent stelt haar niet in staat om in de lucht te blijven hangen. Uiteraard is het hebben van veren geen garantie om vlot van de grond te gaan. Sommige vogels hebben dus andere verdedigingstactieken waardoor ze ook zonder vliegen kunnen overleven.  Struisvogels lopen gewoon weg, kiwi's kunnen zich ingraven en Kasuarissen gaan gewoon zelf in de aanval met hun scherpe klauwen. Er blijken honden te zijn die het niet kunnen navertellen dat ze zo'n Kasuaris even dachten achter hun kiezen te steken. 

Vliegen is echter maar één van de functies van de veren. De donsveren dicht bij de huid houden lucht vast en creëren daardoor een isolerende laag, die verkoelt bij warmte en verwarmt bij koude. Dekveren helpen dan weer om de huid te beschermen tegen mechanische schade, water en teveel UV straling. Slagpennen geven dan weer lift en stuwkracht. Veren kunnen ook zorgen voor camouflage, maar omgekeerd ook voor communicatie. Die communicatie speelt vooral bij het afschrikken van predatoren en het aantrekken van een partner. Een pauw die zijn staart opendoet is best indrukwekkend voor een mogelijke predator, niet alleen door de grootte, maar ook door de felle kleuren. Al is het openen van de staart een delicate afweging, want als de predator niet onder de indruk is, is gaan lopen niet echt meer een valabele optie. Diezelfde mannelijke pauw wil met zijn open staart indruk maken op een vrouwelijke partner.  Onderzoek met eye-tracking camera's toont aan dat de pauwin niet zozeer aangetrokken lijkt door specifieke kleurpatronen, maar eerder door de breedte van de staart. Anders gezegd: hoe breder de staart, hoe kleiner de kans dat ze afgeleid wordt door andere zaken in de omgeving. Die staart trok in het verleden ook al de aandacht van menig innovator, bv. als inspiratiebron voor de productie van milieuvriendelijke kleurstoffen. Uilenvleugels en hun veren zijn dan weer de inspiratiebron geweest voor productie van stille windturbines. De vlucht van de kolibrie inspireert dan weer drone bouwers. 

Bij veel vogels zijn een kleurrijk vederkleed wel degelijk een belangrijke troef in het vogels verleidingsspel. Onderzoek aan de universiteit van Sheffield toont aan dat zangvogels die leven in de buurt van de evenaar tot 30% meer kleur hebben dan soorten die meer noordelijk of zuidelijk leven. Een vaststelling die Charles Darwin al deed, maar nu door vergelijkend onderzoek van 4500 zangvogels is aangetoond.  Een mogelijke verklaring is dat ze meer vruchten en bloemennectar eten, wat de nodige extra voedingsstoffen geeft voor overvloedige kleurvorming. Evolutie zou er evenwel ook voor zorgen dat in de dichtere regenwouden rond de evenaar net die soorten zich goed voortplanten die voldoende opvallen in deze omgeving. 

Context is belangrijk als je kijkt naar evoluties in de natuur. En die context is zelf een dynamisch concept. Zeker nu geopolitieke spanningen weer toenemen en meer en meer impact krijgen op de economie en markten, speelt dat menig bedrijf parten. Kijk maar naar de zenuwachtigheid bij de Europese wagenfabrikanten. Gisteren bleek de NMC batterijtechnologie nog de norm, vandaag wint de LFP batterij razendsnel aan belangstelling en slaat de twijfel toe welke investeringen nu nodig zijn. De toegang tot data/informatie is groot, maar meer informatie betekent vaak ook meer onzekerheid als de waarde van de informatie niet (meteen) duidelijk is. Informatie overload resulteert dan in onvoldoende onderscheid tussen essentiële en onbelangrijke gebeurtenissen. Dat maakt markten beduidend volatieler en ondernemen lastiger.  Meaning is context bound, but context is boundless. Innovatie wordt dus nog meer een iteratief en interactief proces waarbij continue feedback en tijdig durven bijsturen op basis van feedback en nieuwe data een sturende factor is. De uitdaging voor politici is van een zelfde orde...

Wat een Schlieffenplan meer leert over innovatie...

De oorlog in Oekraïne brengt in de media terminologie binnen die door vredestijd verdrongen was naar de duistere krochten van het geheugen. Een mooi voorbeeld daarvan capteerde ik recent in een artikel over militaire strategieën: het Schlieffen plan.  We spreken einde 19de eeuw. De Duitse militaire staf staat  voor een dilemma. Duitsland bereidt zich voor op een twee-frontenoorlog met Rusland en Frankrijk.  Bondgenoot en vijand: dat is nogal een wisselend begrip doorheen de geschiedenis. De strategie die ze daarvoor  uitgestippeld hebben, is in eerste instantie eerder conservatief. Duitsland beseft immers dat het niet op twee fronten tegelijk kan overwinnen. Met de mislukte inval van Napoleon in Rusland in gedachten, willen de Duitsers in eerste instantie mikken op een verdediging aan de Russische grens en een voorzichtige aanval aan de Franse grens.

Maar de Duitse generaal Von Schlieffen heeft een gedurfder plan voor ogen. In de wetenschap dat Frankrijk een 6-tal weken nodig zou hebben om te mobiliseren, mikt Von Schlieffen op een Blitzoffensief. In de veronderstelling dat Frankrijk de neutraliteit van de Lage Landen en Zwitserland niet zou schenden en haar troepen dus vooral richt op de regio Elzas-Lotharingen, plant Von Schlieffen een brede cirkelvormige beweging door België en Nederland om Frankrijk vanuit het Noorden binnen te vallen. Bij aanvang zouden schijnaanvallen aan de Oostelijke grens de Fransen uit hun tent lokken om zich resoluut op deze verdedigingslinie te concentreren. De Duitsers zouden daarbij zelfs terugtrekken om de Fransen dieper in de val te laten lopen. Na de Noordelijke inval zou via een sikkelbeweging de Franse troepenmacht ingesloten worden. Tot daar de strategie...

In de praktijk verliep een en ander niet volgens plan toen het plan terug uit de lade werd getrokken bij WOI. Von Schlieffen was toen zelf al overleden, dus kon niet meer zelf ervaren dat hij een kleinigheid over het hoofd had gezien. Het Belgische spoorwegennetwerk...

Snelheid van verplaatsen is vrij cruciaal in een Blitzkrieg. Het Belgische spoorwegennetwerk was echter niet voorzien op de massale Duitse troepenbeweging. Omdat treinvertragingen – ja, ook toen al - niet voorzien waren in het lijvige Schlieffenplan, ontstond er verwarring binnen de gelederen. Een tweede verkeerde inschatting in het plan was dat er een verschil is tussen een leger verslaan en een land dat bulkt van de motivatie om zich te verdedigen. Zowel in het neutrale België als het aangevallen Frankrijk ontstond er bitsig verzet dat de opmars van de Duitsers sterk vertraagde. Bovendien gingen de Russen veel sneller over tot actie waardoor Duitse troepen sneller dan voorzien zich moesten verplaatsen van Frankrijk naar Rusland.

Mooi staaltje van twee verschillende strategieën. Het Schlieffenplan was in een dik naslagwerk tot in details beschreven, inclusief exacte timing. Het plan moest tot in de puntjes gevolgd worden, ongeacht de situatie ten velde.  Lagere officieren kregen geen enkele vrijheid van handelen. Stel daar tegenover de Belgen en Fransen. Weinig plannen, op sommige vlakken een slechte tot geen organisatie, maar wel een onverzettelijke wil om te overwinnen. En die wil vertaalde zich in een enorme empowerment op het strijdveld, waarbij lagere officieren juist wel beslissingen konden nemen  in functie van de situatie. En omgekeerd creëerde juist die gedeeltelijke autonomie een sterke motivatie. Terwijl de Duitsers schaak speelden, waren de Belgen en Fransen aan het pokeren. Same objective, different rules...

Ook bij innovatie loert het risico op 'overplanning' altijd om de hoek. Zoals Osterwalder 15 jaar terug al debiteerde: No businessplan survives its first contact with the customer. Agile, lean startup, scrum worden vaak benoemd als de tegenreactie op strategische planning waarover Henry Mintzberg boeken vol schreef. Slingers slagen al eens door. Alleen met wekelijkse sprintjes te trekken win je immers ook niet een marathon die ondernemerschap nog altijd is. Planning is niet noodzakelijk de vijand van agile werken, wel integendeel.  Dat weten ook goede investeerders. Ze zoeken bewust een modus vivendus tussen ruimte en vertrouwen geven aan de teams waarin ze investeren, waarbij ze toch de teams gefocust houden richting afgesproken mijlpalen.  Recent hoorde ik nog de founder van een succesvolle startup aangeven dat net een gevoel van vertrouwen de factor was bij keuze van hun investeerder. Investeerders die teams te lang binden aan hun oorspronkelijke plannen, riskeren Schlieffen-alike effecten. 

Succesvolle startups en scale-ups weten dat dikke plannen geen goede gids zijn op weg naar schaling, maar ook dat een duidelijke richting nodig is om focus te houden. A goal without a plan is just a wish. Met VLAIO lanceren we op 1 mei het instrument 'Schaalklaar', een subsidie voor jonge innovatieve startende bedrijven die de ambitie en het potentieel hebben om op korte termijn op te schalen. Een subsidie van 350 kEUR is mogelijk, maar wel gekoppeld aan het realiseren van een aantal vooraf afgesproken mijlpalen. Het is een nieuwe stap in de ondersteuning van innovatieve starters richting scale-up fase. Vertrouwen in het team en een heldere aanpak zijn belangrijke criteria, naast het innovatief karakter, de maatschappelijke impact en de meerwaarde van de subsidie in het groeitraject. We zijn dus niet op zoek naar Schlieffenplannen maar wel naar startups die hun potentieel bewijzen om ook in snel veranderende omgevingen, hun doelen te realiseren. Er tijdig bij zijn wordt belangrijk, want het aantal plaatsen is beperkt...

Wat het boek 'Morele ambitie' van Rutger Bregman me leert over innovatie...

Na zijn boek ‘De meeste mensen deugen’ was met de opvolger ‘Wat maakt een verzetsheld’ al duidelijk dat Bregman een ander inspiratievat had aangesloten. Jazeker de meeste mensen deugden, maar dat wil niet zeggen dat ze uitblinken in dapperheid of een baken van initiatief zijn. Waar ‘De meeste mensen deugen’ een boek was dat je mogelijk nog dichtsloeg met een blaak van vertrouwen dat de mensheid op een goed spoor zit, is ‘morele ambitie’  eerder een wake-up call dat diezelfde mensheid vaak ingedommeld lijkt te zijn om de grote uitdagingen waar ze voor staat aan te pakken met het talent waarover ze ongetwijfeld beschikt. Of zoals Bregman het zelf stelt refererend naar Arnold Douwes, een bekende Nederlandse verzetsstrijder: ‘Als je hem had verteld dat de meeste mensen deugen, zou hij je hard hebben uitgelachen, want hij vond de meeste mensen juist lafaards.” 

Van bullshit jobs, die noch ambitieus zijn noch bouwen op idealisme, naar moreel ambitieuze jobs is een traject van veel tinten grijs. Veel jobs bouwen op ambitie, maar minder op idealisme: duidelijk is dat de auteur geen liefhebber is van het merendeel van de consultants, bankiers en advocaten.  Omgekeerd leidt veel idealisme zonder concrete ambitie en daadkracht tot een weinig daadkrachtig activisme: ook activisten verspillen vaak hun talent om echt verandering te brengen. Ze vinden bewustzijn belangrijker dan actie. Metaforisch uitgedrukt: waar veel mensen wel helpen om ballen aan het rollen te houden, zijn er veel minder die nieuwe ballen aan het rollen brengen. Het verlangen om erbij te horen resulteert meestal in het meedeinen van de massa. Of zoals Taleb het stelt: het zijn vaak de onbuigzame minderheden die zorgen voor verandering.

Wat mensen in staat stelt om tegen de stroom in te varen, zijn niet zozeer gevoelens. Empathie en moed zijn 2 verschillende dingen. Veel belangrijker is een gevoel van eigenwaarde om zelfstandig te oordelen en een mate van zelfzekerheid. De andere behagen is dus niet de beste motor. De sleutel tot morele ambitie is de actiedrempel, het kantelpunt waarop je tot actie overgaat. Sommigen doen dat vanzelf, anderen moeten worden gevraagd of hebben aanmoediging nodig. Het zijn de eersten die alles in gang zetten.  Een verschil maken vraagt volgens Bregman een cult. Je sluit je aan bij een bestaande cult of start er zelf een nieuwe op. Los van een prachtige Britse rockband uit de jaren ’80 rond Ian Astbury, zijn cults groepen van mensen gedreven door een sterke missie, neergezet als een subcultuur die nogal vreemd overkomt bij de goegemeente.

Effectieve activisten houden de must om te winnen voor ogen. Ze zijn radicaal in hun doelstellingen, maar doelgericht en dus bereid tot pijnlijke compromissen in hun uitvoering. Dat onderscheidt hen mateloos van idealisten. Het idealisme van een activist, de ambitie van een startup founder, het kritische vermogen van een wetenschapper en de bescheidenheid van een monnik is de ideale mix van ingrediënten die mensen met morele ambitie kenmerkt. Bregman verwijst daarbij naar het bekende voorbeeld van Rosa Parks, de vrouw die aan de basis lag van een massale bus boycot in de jaren '50 door de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Steeds neergezet als een zachtaardige naaister (storytelling is belangrijk), maar in realiteit een ervaren activist getraind in allerlei protesttactieken. Wat leek op een toevallige actie, was een zorgvuldig uitgekiemde aanpak. Er zijn nogal wat mythes als het gaat over het realiseren van maatschappelijke verandering:

• De illusie van bewustzijn: veel mensen zijn zich bewust van mistoestanden, maar handelen er niet naar.
• De illusie van goede intenties: goede bedoelingen zijn niet genoeg.  De tactiek van ‘morele reframing’ waarbij je nieuwe argumenten zoekt voor hetzelfde standpunt, ook al zijn die minder gealigneerd met je idealisme. Zo richtte de abolitionist Thomas Clarkson op het lijden van de matrozen op de slavenschepen om die transporten terug te draaien. Uit eigen ervaring: los van duurzaamheid is circulaire economie belangrijk omwille van het belang onafhankelijk te worden van onbetrouwbare regimes die over het gros van de grondstoffen beschikken en spreekt dat belang ondernemingen soms nog meer aan op korte termijn. Of de impact van massieve veeteelt op het klimaat kan meer impact hebben op veel consumenten dan enkel een pleidooi voor dierenwelzijn.
• De illusie van puurheid: de wereld veranderen vraagt samenwerking, vaak tussen mensen die het ook over veel dingen oneens zijn. Kleine stappen vooruit houden de bal in beweging, dus ook hier zijn compromissen nodig. Intersectionaliteit, waarbij verschillende vormen van discriminatie en onderdrukking niet los van elkaar kunnen bestudeerd worden, verlamt vaak verandering. De woke beweging worstelt heel duidelijk met intersectioneel denken. Non-conformisme  lijkt vaak inspirerend, maar kan blijven hangen in exhibitionisme. Het is een realistisch idealisme dat historisch gezien zorgde voor de meeste veranderingen.
• De illusie van synergie of het idee dat idealen elkaar ondersteunen en versterken: niet noodzakelijk dus.

Stel dat je gebeten bent door morele ambitie, dan is de vraag natuurlijk wat je vastpakt. Keuze aan uitdagingen is er genoeg als je wat rond kijkt of bv. eens een blik werkt op de website GiveWell | Charity Reviews and Research. Leidraad daarbij volgens Bregman is de vraag waar je het meeste kan bijdragen, veel meer dan wat je passie is. Talent als middel, ambitie als rauwe energie. Effectiviteit is daarbij een leidend criterium. Analyses tonen aan dat de beste goede doelen 50 keer effectiever zijn dan gemiddeld, i.e. ze hebben bv. impact op 50 keer meer mensen dan vergelijkbare goede doelen die dezelfde doelgroep beogen. Er zijn best een aantal signalen die wijzen op ruimte voor morele ambitie. Krijg je iets wat de maatschappij overwegend als normaal beschouwt niet uitgelegd aan kinderen, dan is er stront aan de knikker gezien kinderen hypocrisie vlot blootleggen. Een reflectie over wat historici van de toekomst als de grootste misdaden uit dit tijdperk zullen benoemen, kan ook tot inspiratie leiden. Dat brengt Bregman al snel tot het thema dat heden erg centraal staat: klimaat. Alle hens aan dek, met ruimte voor miljoenen moreel ambitieuze mensen. De echt morele ambitieuzen schoten evenwel 30 jaar terug al in actie, toen de goegemeente ze nog schouderophalend als wereldvreemd wegzette. Wie nu actie onderneemt om de verschraalde biodiversiteit aan te pakken, krijgt veel minder het podium dan wie over klimaat spreekt. Niemand krijgt waardering voor de ramp die niet heeft plaatsgevonden of nog niet is doorgedrongen.

Bij VLAIO zien we meer en meer ondernemers passeren met veel morele ambitie, waarbij het ondernemerschap en innovatie ingegeven is door de ambitie om een verschil te maken. Je hebt dansers en mensen die dansers een podium geven. Beiden zijn nodig. Bregman heeft het in zijn boek niet zozeer over startups, maar daar zit evenzeer potentieel om een verschil te maken als de drijfveer en missie ingegeven is door een vorm van realistisch idealisme om de wereld te verbeteren. Om maar één voorbeeld te geven: Ugani  ontwikkelde een aanpak om via 3D-technologie de ledematen van patiënten te scannen en die met de juiste software te vertalen naar een 3D-printbaar model op maat van elke patiënt. Op die manier zakken zowel de prijs als de levertijd van de koker, cruciaal om protheses haalbaar te maken in ontwikkelingslanden. Maar het stopt niet bij het maken van protheses. Ze zetten ook een systeem op om die patiënten met fysiotherapie en psychologische ondersteuning te ondersteunen en klaar te maken richting een nieuwe job. Met VLAIO gaven we ze een paar jaar terug een duw in de rug met financiële steun en begeleiding door een bedrijfsadviseur. Ondertussen bouwden ze er de Ugani foundation rond. Tweelingbroers die zeer gericht een maatschappelijke uitdaging aanpakken en oog hebben voor effectiviteit. Legio andere voorbeelden vind je bij onze ondernemersvershalen. 

De lat qua morele ambitie hoog leggen is het dominante motto doorheen het boek. Het is een bewuste trap onder ieders gat die Bregman wil geven. Het boek lijkt in die zin wat afbreuk te doen aan het belang van zeer veel kleinere, wat minder ambitieuze initiatieven die wel actiegericht werken aan een betere wereld.  Ik denk niet dat het de bedoeling is van Rutger Bregman. Hij moedigt alleen aan om misschien net nog een stap verder te gaan, tot het je net iets meer out of comfort brengt met in ruil een grotere impact. Ieder bepaalt voor zichzelf hoever hij/zij zich wil stretchen uiteraard. Het boek start met de vaststelling dat jonge mensen een voordeel hebben als het om morele ambitie gaat. Naargelang de leeftijdsteller oploopt, sputtert de motor tot verandering wel eens. Gelukkig toont het boek veel voorbeelden die aantonen dat het nooit te laat is. Voorbeelden van mensen die ook op latere leeftijd de ommezwaai maakten van een job met weinig maatschappelijke impact naar het leven van een realistische activist. Zoals  Perkamentus het al zei tegen Harry Potter: uit onze keuzes blijkt wie we werkelijk zijn, veel meer dan uit onze talenten…

Wat Anton Philips me leert (of net niet) over duurzame transformatie...

(c) Wikimedia Commons

Op 14 maart 1874, exact 150 jaar geleden, kregen Fredrik Philips en Maria Heyligers, een 8ste boreling die de naam Anton kreeg. Frederik Philips was succesvol in de handel van tabak, dus een groot gezin kon hij zich best wel permitteren. De schoolcarrière van de jonge Anton verliep met veel horten en nog veel meer stoten. Zittenblijven en zijn opleiding niet afmaken waren zijn deel.  Na nog maar eens een desillusie rijker, bezorgde  zijn vader hem op zijn 19de een job op de effectenbeurs van Amsterdam, snel gevolgd door die van Londen. Hij had immers al langer in de gaten dat de jonge Anton wel wat in zijn mars had. Het was de stap die nodig was om de talenten van Anton te laten ontbolsteren: een geboren onderhandelaar en ondernemer.

 

Ondertussen hadden zijn vader en broer de productie opgestart van gloeilampen. Anton ging aan de slag als verkoper om de concurrentie aan te gaan met bedrijven als AEG en Siemens. Hij legde daarbij de basis voor de uitbouw van Philips tot een multinational waarvan hij vanaf 1915 ook CEO werd. Een mooi staaltje van zijn onderhandelingstalent gebruikte hij in 1912. Het Amerikaanse GE had een paar jaar daarvoor een octrooi genomen om getrokken 'wolframgloeidraad', een innovatie die baanbrekend was omdat wolfraam door haar hoge smelttemperatuur en hoge soortelijke weerstand een ideale lichtbron is. Hij nam de boot naar Amerika en kwam met een onderhandeld akkoord terug waaronder een licentie  om GE's technologie in Europa toe te passen. De Amerikanen hadden ook door dat ze Philips best van hun markt konden houden en ze gaven in ruil maar al te graag hem een licentie om zijn ding te doen in Europa.  Ook bij het uitbreken van WOI rook hij zijn kans om zijn Duitse concurrenten een pad in de korf te zetten. Hij reisde naar Rusland, om hun markt daar over te nemen. De Russen hadden het wel gehad met Duitse bedrijven. Alles keert terug al is het in varianten. Met de nederlaag van de Duitsers in 1918, besefte hij dat het momentum er was om in Europa een netwerk van eigen verkoopvestigingen uit te bouwen, gezien niemand nog appetijt had voor Duitse producten en er een tijdperk uitbrak van protectionisme. Ook herkenbaar in deze tijd.

We scrollen door naar februari 1924. In Genève is het topberaad tussen Philips en haar belangrijkste concurrenten zoals  Osram, het Amerikaanse GE, het Britse AEI en het Hongaarse Tungsram. Topberaad om de toekomst van de gloeilampenproductie en markt te bespreken. Daar viel op zich iets voor te zeggen want er was nood aan wat standaarden om lampen te produceren. Vergelijk het met de uitwas aan USB standaarden en poorten, waarbij nu, ruim 25 jaar na de opkomst van USB, het type C poort min of meer door alle leveranciers van telcom apparatuur als standaard zal gehanteerd worden. Verder wilden de fabrikanten in 1924 ook afspraken maken over het delen van intellectuele eigendom of eerder gezegd hoe die te gebruiken om de markt te verdelen zonder mekaar stokken in de wielen te steken.  Productiequota en gezamenlijke prijsbepaling waren daarbij aan de orde, al wat het niet de publieke orde.

 

Anton Philips, geboren onderhandelaar als hij was, moet zich ongetwijfeld in zijn sas gevoeld hebben bij dat beraad. Of hij het brein is van dé afspraak die dit Phoebus kartel (naar Phoebus Apollo, de Griekse god van ondermeer de zon) een plaats in de geschiedenis gaf, is niet duidelijk. De doorbraak van de wolframgloeidraad stelde de producenten voor een dilemma. De potentiële levensduur van de lampen begon alsmaar op te lopen. Gloeilampen die hun werk deden gedurende meer dan 2000 uur waren geen uitzondering meer. Een langere levensduur betekent minder verkoop. Die vrees was niet helemaal onterecht, getuige de Livermore's Centennial Light Bulb, een gloeilamp die sinds 1901 brandt in een brandweerkazerne in Californië. Je kan het zelf controleren via deze webcam.  Dus spraken de kartelpartners af om de levensduur voortaan te beperken tot 1000 branduren en zelfs boetes te innen bij producten die daaraan niet voldeden. Ze gingen akkoord om hun producten te laten testen door een Zwitsers labo. Ingebouwde veroudering of planned obsolescence zoals de Engelse taal dat meer lyrisch verbloemt, was een feit.  De officiële verklaring voor de beperking achteraf was dat bij hogere levensduren de efficiëntie van de omzetting van elektriciteit naar licht daalde, i.e. dat er meer energie verloren ging door warmte. Dat is niet gelogen, maar algemeen is aanvaard dat het niet de belangrijkste drijfveer was voor deze afspraak.

 

Hoewel ze het niet wisten, voedt het Phoebus kartel een decennium later enorm het besef dat business modellen die gericht zijn op take-make-waste geen voedingsbodem geven voor sterke verduurzaming. Philips heeft dat ondertussen ook al ingezien, want startte al vooraleer ze haar lichtactiviteiten onderbracht in Signify, met de dienstverlening light-as-a-service. Licht bezorgen als een dienst, waarbij ze vergoed worden voor lumen/m² in plaats van lampen per m². Geen drijfveer meer om snel lampen te vervangen, tenzij ze echt energetisch te inefficiënt worden. Een drijfveer om tegen minimale materiaal- en energiekost de vereiste verlichting te voorzien. Het spreekt voor zich dat ze daartoe in totaal andere samenwerkingsvormen moeten stappen. Licht moet geïntegreerd worden in gebouwen op een manier dat met een minimaal aan energie een maximum aan lumen/m² brengt. De duurzaamheid van een gebouw zit niet enkel in de individuele componenten, maar des te meer in hun integratie tot het geheel. Duurzaamheid start in de ontwerpfase. Kortom: duurzaam vraagt samenwerking over de ganse waardeketen. 

Als VLAIO willen we bedrijven ondersteunen die ook kansen zien om door samenwerking nieuwe circulaire producten, diensten of processen te ontwikkelen. De oproep circulaire ketensamenwerking speelt daarop in door proefprojecten te ondersteunen van ondernemingen en organisaties die samen een circulair businessmodel ontwikkelen. Het gaat om het ontwikkelen, testen en implementeren van een circulair product, proces, of circulaire dienst. Bij toepassing moeten ze leiden tot een grondstoffenbesparing en/of afname- van de CO2-uitstoot.  De subsidie bedraagt maximaal 80% van de aanvaarde projectkosten en is begrensd tot 100 kEUR. Onze VLAIO bedrijfsadviseurs helpen bij het vormgeven van de projecten, waarbij ze ook oog hebben om goede samenwerkingsafspraken te maken. Misschien is jouw momentum wel gekomen om een stap vooruit te zetten naar een meer circulaire business...