Wat het oerbrein me leert over duurzame transformatie...

Afgelopen weekend maakte ik kennis met  'Kennismakers' op Eén? Een programma dat wetenschap dichter bij het grote publiek wil brengen. Zoals het tegenwoordig hoort: op eigen tempo en dus via uitgesteld kijken. De aflevering omvatte een bijdrage van psycholoog Elke Van Hoof over de werking van het brein. Best een uitdaging om op een klein uur tijd dat thema. Elke deed dat met een enthousiasme dat alvast mijn brein kon bekoren om gedurende een uur te blijven kijken. Kern van haar verhaal was het verschil tussen het oerbrein enerzijds en het emotionele en  het denkbrein anderzijds. Het oerbrein is verantwoordelijk voor de basisbehoeften van het lichaam zoals ademhaling, hartslag, bloeddruk en het hormonale systeem. Het stuurt ook onze instinctieve reacties zoals angst, agressie en seksualiteit.  Het is gericht op energiebesparing en baseert zich dus veelal op herkenbare patronen. Onnodig te zeggen dat er geen energiecrisis nodig was om dit brein met enige laagdrempeligheid te activeren. Dat in tegenstelling tot het denkbrein dat veel energie nodig heeft. Het denkbrein, ook wel het neocortex genoemd, is het meest ontwikkelde deel van de menselijke hersenen en verantwoordelijk voor hogere cognitieve functies, zoals taal, redeneren, abstract denken en probleemoplossing. Het werk van Daniel Kahneman was nooit ver weg in deze lezing. 

Het oerbrein leunt uiteraard aan bij instincten en die zijn zeer sterk ingebakken. Logisch, want als je onze historiek als soort bekijkt, was dat oerbrein het grootste deel van de tijd veel belangrijker en ook het enige dat aanwezig was. Het denkbrein is relatief jong in evolutief opzicht en is ontstaan tijdens de laatste fase van de hersenontwikkeling. Er zijn verschillende theorieën over hoe en waarom het denkbrein is ontstaan. Sommigen suggereren dat het denkbrein is ontstaan als aanpassing aan het leven in sociale groepen. Dat vraagt nogal wat denkwerk en energie zoals we met z'n alleen dagelijks ervaren.  Anderen denken dat het is ontstaan om ons aan te passen op het leven in complexe omgevingen. Er lijkt een overal te zijn in beide hypotheses als je het mij vraagt.

Vraag die ik me dan stel is wat die inzichten ons leren over de uitdagingen om duurzaamheid sterker in te bedden in ons eigen leven en onze maatschappij. Eén ding lijkt een gegeven: duurzaamheid zit niet echt in het repertoire van ons oerbrein. Waar de mens kwam, toen nog als jager, daalde ook in een ver verleden al de biodiversiteit om de groeiende eetlust te stelpen. Een nomadisch bestaan liet toe om als het aanbod aan voedsel afnam, andere oorden op te zoeken. Er zijn voorbeelden genoeg die de tragedie van de gemeenschappelijke weide staven: mensen bekommeren zich vaak meer in hun eigen lot en directe naasten dan in de mensheid, de natuur of het klimaat. Kleinere, eenvoudigere systemen sluiten beter aan bij het oerbrein dan complexere systemen. We waarderen daarbij het heden ook meer dan de toekomst. Het oerbrein is bezig met nu (over)leven, met wat we nu zien en waarnemen en niet met dat leven binnen 5 jaar, laat staan 50 jaar. Zelfs voor onze eigen levenskwaliteit, is het vaak moeilijk om de lange termijn voor ogen te houden. Anders zou een gezonder voedingspatroon voor iedereen een no-brainer zijn.  Daar komt nog bij dat we het gedrag van mensen om ons heen kopiëren. In Kennismakers zat een experiment waarbij 2 acteurs hun schoenen uitdeden vooraleer de studio in te gaan. De mensen die volgden stelden hetzelfde gedrag zonder kritisch in vraag te stellen waarom dat nodig was. 

We hebben onze geschiedenis dus niet echt mee om ons gedrag snel aan te passen om een duurzame transformatie mogelijk te maken. En toch zijn er veel mensen die net dat wel doen. Die hun instincten overrulen door na te denken over de impact van hun levensstijl op zichzelf  als systeem, maar ook op veel complexere systemen zoals klimaat. Gedragspsychologen leren ons dat we de instincten van het oerbrein juist moeten bespelen om meer mensen in die boot te krijgen. Inspelen op het kopiëren van (goed) gedrag helpt, waarbij gamification een beproefde techniek is. Een paar interessante podcasts over hoe gedrag te beïnvloeden vind je terug in de VLAIO podcast. Zorgen voor stabiele omgevingen waarin kinderen opgroeien laat ze later meer nadenken over de lange termijn. Mensen blootstellen aan de natuur laat ze terug meer voeling  krijgen met die natuur en hoe die ons leven bepaalt en balans brengt. Alles gaat sneller, maar de kunst bij het balanceren is om zelf op tijd te vertragen. De natuur kan daartoe een sterke hefboom bieden. Tot slot is een zekere vorm van controle ook sturend naar gedragsverandering. Confirmeren aan de normen in de groep, is iets wat bij vele oerbreinen sturend is op gedrag.

Het oerbrein lijkt een drempel om ons gedrag te sturen richting een meer duurzaam productie -en consumptiepatroon, richting het besef dat we ons zelf bij te sturen hebben. We spreken veel over het verhogen van energie-efficiëntie, sterk aangemoedigd door de energiecrisis. Net die energie-efficiëntie leidt ertoe dat we soms vermijden om het denkbrein te laten overheersen op het oerbrein. Dat we de transitie  zullen maken, enkel aangestuurd door ieders denkbrein, lijkt dus weinig waarschijnlijk. 

Een blog schrijven catalogeer ik onder het denkbrein. Ook al doe ik het met plezier, het kost wel energie aan mijn brein om er tijd voor te reserveren. Discipline is toch continu kiezen tussen wat je nu wil en wat je het meeste wil. Op dit eigenste moment zou ik met evenveel plezier allicht in de zetel naar een film kunnen kijken. Maar zelf bij het schrijven van een blog, is mijn brein bezig met energie-efficiëntie. Eén paragraaf ervan heb ik daarom uitbesteed aan ChatGPT. Geen idee of daarmee een nieuwe trend gezet is. Daar moet ik nog eens over nadenken...

Wat het Forer effect me leert over innovatie in 2023...

Eén van de meest volhardende trends is allicht het jaarlijks rondje trends voorspellen. Nog voor het nieuwe jaar in de startblokken stond, werden we naar aloude traditie bedolven onder de voorspellingen wat 2023 ons zal brengen. Al is het woord voorspelling in casu misplaatst. Wie 5 jaar terug had gemeld dat we tegen 2023 een wereldwijde pandemie en zware energiecrisis moesten verteren, zou ik met recht en reden voorspeller noemen. Een trendwatcher hoor je dus best zeggen dat zij Madame Soleil niet is. Verwachtingenmanagement is belangrijk in elke beroepsgroep. 

Voluit Germaine Moritz Soleil, was Madame Soleil in de vorige eeuw een Franse vedette, met een bekendheid die de Franse grenzen bij haar overlijden ver overschreed. Ze runde een succesvol astrologisch bedrijf in Parijs en was een veelgevraagde gast in TV en radio-programma's. Zoals veel voorspellers hanteerde ze de beproefde techniek van cold reading, gecombineerd met het Forer-effect. Cold reading is een techniek om bij je gesprekspartner de indruk te wekken dat je veel over hem of haar weet, zonder dat dit feitelijk het geval is. Naast waarzeggers is het iets waar ook ondervragers en verkopers wel eens hun voordeel mee proberen te doen. Een aantal basistechnieken helpen daarbij:

• sterk letten op uiterlijkheden die iets zeggen over je gesprekspartner: kleding, sierraden,...
• het stellen van suggestieve vragen  zoals 'je hebt toch geen hond?'
• verschillende opties naar voor schuiven zodat de kans groter is dat de gesprekspartner zich in één herkent. De opties die volledig naast de kwestie zijn, vervagen snel door de herinnering aan wat wel klopt.
• gebruiken van zeer algemene stellingen die voor iedereen wel gelden zoals 'je bent vaak kritisch voor jezelf'. Als mensen al niet vaak kritisch zijn voor zichzelf, zullen ze veelal toch denken dat ze voldoen aan de uitspraak.

De Amerikaanse psycholoog Bertram Forer voerde in de jaren '40 persoonlijkheidstests uit bij zijn studenten. Op basis van die test, kregen de studenten een gepersonaliseerde analyse van hun persoonlijkheid. Dat dachten ze toch. Die mochten ze vervolgens scoren op overeenkomst met hun eigen inschatting. Een gemiddelde score van 85% was het resultaat. Voor zo'n overlap betalen veel mensen veel geld aan een divers pluimage van paragnosten.  Daarna meldde Forer dat ze allemaal dezelfde persoonlijkheidsanalyse kregen, samengesteld op basis van een soort van best-of van horoscopen uit de krant.

Als je die analyse leest, begrijp je waarom mensen zich er in herkennen: "Je wilt graag dat anderen je aardig vinden en bewonderen, maar bent ook geneigd tot zelfkritiek. Hoewel je karakter enkele zwakheden vertoont, kan je die doorgaans goed compenseren. Je hebt een aanzienlijk ongebruikt talent waar je geen profijt van trekt. Je straalt discipline en zelfbeheersing uit, maar van binnen ben je nogal eens een onzekere tobber. Soms twijfel je er ernstig aan of je wel de juiste beslissing hebt genomen of juist hebt gehandeld. Je houdt van enige afwisseling en het zint je niet als regels en beperkingen je bewegingsvrijheid indammen. Je gaat er ook prat op een onafhankelijk denker te zijn en neemt niet zomaar iets van anderen aan. Uit ervaring weet je dat het niet verstandig is jezelf al te zeer bloot te geven. Je kunt extravert, vriendelijk en gezellig in de omgang zijn, maar ook introvert, behoedzaam en gereserveerd. Sommige verlangens van je zijn tamelijk onrealistisch"

Het Forer effect was geboren, soms ook wel Barnum effect genoemd.  Het stelt dat je bij het aanhoren van zeer algemene beschrijvingen, die zelf begint in te vullen met betekenis. Bij thema's als relaties, zelfkritiek, talent, onzekerheid,... kan iedereen zich persoonlijk wel iets voorstellen. Een algemene uitspraak wordt onbewust ingevuld met persoonlijke betekenis en situaties, waardoor het lijkt alsof de paragnost effectief meer weet over jezelf dan je zou verwachten. Belangrijk is dat positieve elementen overheersen in de beschrijving. De queeste naar een goed gevoel is niemand vreemd. Vleien verhoogt dus de geloofwaardigheid, tenminste als het niet te opvallend gebeurt. Het helpt verder dat we ook een redelijk selectief geheugen hebben. Een zogenaamde voorspeller die het maar bij 4 van de 10 dingen bij het juiste eind heeft - ik wens het niemand van de studenten toe die nu over hun boeken gebogen zwoegen richting examens - zal daardoor toch vaak tot verwondering leiden bij de gesprekspartner. 

De huidige trendrapporten voorspellen niets over 2027. Gelukkig maar.  Elke zichzelf ernstig nemende trendwatcher zal melden dat hij/zij niet aan voorspellingen doet. Trendwatching is kijken naar wat er zich afspeelt in de maatschappij en economie en extrapoleren waar dat naar toe zou kunnen gaan op relatief korte termijn. Goede trendwatchers zijn sterk in observeren van wat er op dit moment in de wereld aan het gebeuren is, eerder dan voorspellen wat er gaat gebeuren. Een titel met de woorden 'trends' en '2023' neem je dan best ook met een korrel zout. Nogal wat van die trends passeerden ook de afgelopen jaren de revue. Dat is ook niet meer dan normaal. Statistisch gezien is een trend per slot van rekening de geschatte evolutie van een bepaalde ontwikkeling, liefst gebaseerd op historische data. Het loont in die zin trouwens  de moeite om trendrapporten over enkele jaren te vergelijken. De doorsnede over de jaren is een betere indicator van de echt relevante ontwikkelingen en het laat toe om dromen en realiteit te scheiden.

De echte Madame Soleil is ondertussen al lang gestorven. Het is me een raadsel of ze haar eigen sterfdatum voorspeld had. Ik ben noch waarzegger noch trendwatcher. Toch durf ik stellen dat 2023 een jaar wordt waarin bedrijven er alle belang bij hebben om verder het pad te kiezen van het verduurzamen van hun productie, producten en business modellen. We gaan met z'n allen sterker inzetten op energie-efficiëntie en het verminderen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, ook al dalen de kosten ervan weer.  2023 zetten we dus verdere stappen richting een meer circulaire economie gevoed met groene energie. Vanuit VLAIO staan we klaar om ondernemingen te ondersteunen in die transformatie alsook bij het uitwerken van innovaties die deze duurzame transitie versnellen. Hopelijk zie jij ook kansen om daartoe bij te dragen.

Ik wens je een inspirerend,  gezond en duurzaam 2023!